Autizm 3 yaşından əvvəl başlayan və ömür boyu sürən,ictimai qarşılıqlı təsirə və ünsiyyətə zərər verən,məhdud və təkrarlanan davranışlara gətirib çıxaran beynin inkişafına maneə törədən bir narahatlıqdır.Nadir hallarda doğuş travmalarına səbəb olan faktorlarla yaxından əlaqəlidir.Digər görüşlərə görə isə uşaqlıqda edilən peyvəndlər kimi səbəblər mübahisəlidir və peyvənd mənşəli fərziyyələrin razı salıcı elmi dəlilləri yoxdur.Yaxın dövr araşdırmaları autizmin prevalansını 1000 adama bir ya da iki hadisə olaraq təxmin edər,eyni araşdırmalardakı təxminlərə görə OSB təxminən 1000 adamda altı hadisədir və kişilərdə rast gəlinmə nisbəti qadınlara görə 4,3 qat daha çoxdur.Autizm hadisələrinin sayı 1980-ci illərdən bəri olduqca çox nisbətdə artmışdır.Bunun səbəbi qismən tanıqoyma üsullarındakı dəyişikliklərdir,gerçək prevalansın artıb artmadığı aydın ola bilməmişdir.
Valideynlər ümumiyyətlə uşaqlarının həyatının ilk iki ildə əlamətləri fərqinə varar.Autizmin çarəsi yoxdur.Autistik uşaqların çox azı yetkin olduqdan sonra müstəqil yaşamaqda,bunlardan bir qismi bunda müvəffəqiyyətli ola bilməkdədir.Bəzilərinin autizmə bir çarə axtardığı,digərlərinin də autizmin bir pozuqluqdan çox bir vəziyyət olduğuna inandığı bir autistik mədəniyyət ortaya çıxmışdır.Söz olaraq “özünə dönük” mənasındadır.Erkən uşaqlıq psixozun,atipik inkişaf göstərən uşaq,uşaqlıq şizofrenisi olaraq qiymətləndirilən bu;1943-cü ildə Leo KANNER tərəfindən “infantil autizm” deyə təyin,məşhur inkişaf pozuqluğudur,Leo KANNER-ın istifadə autizm deyimi,bu fərdlərin insanlarla əlaqə qurmaq yerinə öz yaratdıqları dünyada həyata meyllərinə değiniyordu.Eyni illərdə Avstraliyalı uşaq psixiatriya Hans Asperger eyni xüsusiyyət daşıyan problemləri fərq etmişdir.Beləcə autizm bir çox araşdırmaya mövzu olmuşdur və bir çox elm adamı Autizmlə bağlı bir çox suala cavab axtarmış,müxtəlif müalicə üsulları inkişaf etdirilmişdir.
1966-cı ilə qədər Freyd yanaşmasına görə Autizm açıqlanmağa çalışılmış varlı ailələrdə və soyuq valideynlərdən qaynaqlandığı-xüsusilə “soyuducu ana” olaraq təyin olunan anaya bağlı olduğu düşünülmüşdür.Bu düşüncə istiqamətində müalicələr tətbiq olunmağa çalışılmışdır.Bioloji bir təmələ söykənən olduğu fərziyyəsi ilk dəfə tibb doktoru olmayan,bir autistik uşağı olan Bernard RİMBRAND tərəfindən ortaya atılmışdır.Bu tarixdən sonra bioloji səbəblər üzərinə sıx araşdırmalar edilməyə başlamışdır.
Hal-hazırda hələ autizmi kökdən həll edən bir müalicə üsulu tapılmamışdır.Ayrıca autizmin hələ qəti bir laboratoriya diaqnozu yoxdur.
Autizmin səbəbləri
Autizm bir spektri(yelpik) pozuqluğudur.Digər bir deyişlə ifadə edilənlərin hər bir fərddə fərqli şəkildə gözlənəbilməsi və pozuqluğun dərəcəsinin çox yüngüldən çox ağıra dəyişən səviyyədə özünü göstərməsidir.Bu səbəblə,autizm diaqnozu almış iki nəfər autizmin dərəcəsi baxımından bir-birlərindən çox fərqli ola bilərlər.Autizm dərəcəsini ifadə etmək üçün çox yüngül,yüngül,orta,ağır və ya çox ağır səviyyədə autistik təsnifatı istifadə olunur.
Autizm ilk dəfə 1943-cü ildə,zehni maneəli 11 uşağın,digər zehni maneəli ya da şizofreniyalı olan uşaqlarla bənzər şəkildə davranmadıklarını fərq edən Amerikalı uşaq psixiatr Leo Kanner tərəfindən təyin edilmişdir.Kanner;ətraf mühitə qarşı laqeydliyi,autizmin ən əsas semptomu olaraq dəyərləndirmiş və müşahidə 11 uşağın həyatlarının başlanğıcından etibarən digər insanlarla əlaqəyə girə bilmədiklərini ifadə etmişdir.
Kannerin autizm tərifi daha sonrakı illərdə müxtəlif insanlar tərəfindən araşdırılaraq,inkişaf etdirilmişdir.Günümüzə qədər edilən anlayışlar,ölçütləri ya da əlamətləri uşaq psixiatr Michael Rutter və yoldaşları dörd başlıq altında yığmışlar:
- Autizmin ortaya çıxma sıxlığı 30 aylıqdan əvvəl görülməkdədir.
- Uşaqların dil və danışma inkişafında diqqətə çarpan bir gecikmə söz mövzusudur.
- Zehni inkişafla əlaqədar olmayan ancaq ictimai inkişafla əlaqədar olan çatışmazlıq söz mövzusudur.Nümunə olaraq,sarılma,qucaqlama kimi fiziki təması rədd etmək,insanlara qarşı ümumiyyətlə bir maraqsızlıq verilə bilər.
- Qəlibləşmiş oyun bacarıqları gözlənməklə birlikdə,eyniliyi qorumada israr etmə və dəyişikliyə reaksiya göstərmə də diqqətə çarpan davranışlar arasındadır.
Rutterin bildirdiyi bu meyarlar daha sonra dünyada və ölkəmizdə də məşhur olaraq istifadə DSM-IV(Amerika Psixiatriya Birliyi:Psixiatriyada Xəstəliklərin təyin olunması və təsnifatı Elkitabı) təməl olmuşdur.Bu gün DSM-IV tanı ölçülərinə görə bir uşağa autizm diaqnozu qoymaq üçün aşağıdakı 3 əsas sahəsi əhatə ediləcək şəkildə,ümumi 6 əlamətin olması lazımdır.
Autizmin əlamətləri DSM-IV də;
1.Sosial qarşılıqlı çatışmazlıq(ətrafındakı fərdlərin fərqində olmama,təqlid davranışlarının qeyri-kafi ya da heç olmaması,oyun oynamanın qeyri-kafi olması ya da heç olmaması,yoldaşlıq əlaqələrində çatışmazlıq),
2.Dil və ünsiyyət inkişafında normaldan fərqli olma(qarşılıqlı ünsiyyətin olmaması,şifahi olmayan ünsiyyət qurmada çatışmazlıq,şifahi istifadəsində fərqlilik,qarşılıqlı dialoq qurmada çatışmazlıq),
3.marağının və maraqlanılan tədbirlərin məhdud olması(yinelelyici hereketler sərgiləm,obyektlərin detallarıyla maraqlanma,ətrafındakı dəyişikliklərə reaksiya göstərmə,gündəlik həyat rutinlərinin dəyişməsinə qarşı çıxma) olaraq ifadə edilmişdir.
İlk müəyyən illərdə autizmin psixoloji səbəblərdən qaynaqlandığı,Autizmə ana-körpə əlaqəsindəki bağın qurula bilməməsinin ya da başqa bir deyişlə “soyuq analığın” səbəb olduğu düşünülmüşdür.Ancaq,autizmin səbəbləri mövzusunda günümüzə qədər edilən bir çox araşdırma bunun doğru olmadığını qəti olaraq sübut etmişdir.
Autizmin səbəbləri mövzusundakı araşdırma və işlər hələ davam etməkdədir.Autizmin olan bir çox adamda serotonin maddəsi çoxluğuna və immunitet sistemi pozuqluğuna rast gəlinməkdədir.Ayrıca peyvəndlər,allergiyalar,göbələk infeksiyaları,travma ilə autizm arasındakı əlaqələr də araşdırılır.Autizmin səbəbləri ilə əlaqədar qarşıya qoyulan bütün görüşlər tək başına bu problemi şərhdə qeyri-kafi qalmaqdadır.Son illərdə edilən araşdırmalar,xüsusilə bu nöqtələr üzərində dayanmaqdadır:
a-Genetik səbəblər:Birdən çox genin,bəzi ekoloji faktorların bir araya gəlməsi ilə autizmin ortaya çıxmasında təsirli ola biləcəyi düşünülməkdədir.Bu ekoloji faktorlar arasında qan biokimyası,istifadə edilən dərmanlar sayıla bilər.Genlərdəki struktur pozuqluq nəsillər əvvəlindən gəlir və ola biləcəyi kimi,hamiləlik əsnasında istifadə edilən dərmanlar,viruslar və radiasiya kimi faktorlarla da genlərin fəaliyyəti pozula bilər.Ancaq bu gen ya da genlərin hansıları olduğu mövzusunda edilən araşdırmalar davam edir.
b-Struktur səbəblər:Bəzi araşdırmalar,beynin bəzi bölgələrindəki struktur fərqliliklərin autizmə səbəb ola biləcəyinə işarə edir.Autistik fərdlərin beyinləri araşdırıldığında,beynin ön və yan bölgələrindəki qan axınında fərqliliklər təyin olunmuşdur.Beyinin yan bölgələri;danışılan dili anlamaqdan,planlaşdırma etməkdən,ictimai davranışların koordinasiyasında,idarəsindən və motivasyonundan məsuldur.Eyni zamanda autistik uşaqlarla edilən işlər beyinin beyincik,beyin koorinasiyasını təmin edən və ictimai qarşılıqlı vəzifələri olan bir bölgədir.Beyin sapı isə,gələn xəbərdarlıqların poçt qutusu kimi toplandığı bölgədir.Bu bölgələrdəki struktur pozuqluqların varlığı,autistik uşaqlarda görülən davranış və uyğunlaşma çətinliklərini anlamamızı asanlaşdırır.
c- Doğum sonrası dövrə təsir xarici faktorlar;Araşdırmalar,bu mərhələlərdə beyin inkişafını təsir edən bir çox vəziyyətin Autizmə səbəb ola biləcəyini sübut etmişdir.Xüsusilə,ana qarnında keçirilən kızamıkçık xəstəliyi ağır Autizmə yol aça bilməkdədir.Ad sırasındakı zədələr və buna bağlı körpənin oksigen əksikliyi mərhələsi,ekoloji toksinlər,tüberoz skleroz,fenil ketonüri sindromu kimi metabolik xəstəliklər də Autizmə səbəb ola bilər.
Autistik uşaqların tipik xüsusiyyətləri
1.Autistik bir uşaq davamlı ağlaya bilər.Yuxudan oyandığında sakitləşdirilməsi çətindir.Sakitləşdirilməsi üçün sevdiyi bir fəaliyyət təqdim edilə bilər.
2.Yuyunmağa,üstünü dəyişdirməyə,.. bir çox edilməsi lazım olan təkrarlanan işlərə reaksiya göstərə bilər.
3.Autistik bir körpəyə yaxınlaşdıqda qucağa alınmaq üçün qollarını qaldırmaya bilər,özünə toxunub reaksiya göstərə bilər.
4.Bəzi autistik körpələr yatdıqları yatağın ya körpə avtomobilinin divarlarını uzun müddət təkmələyə bilər,bəziləri isə özlərini yelləyə bilər.
5.Diqqətini çəkən şeylər daha çox öz maraq sahəsinə istiqamətlidir.Dönən obyektlər ya da parlaq əşyalara maraq duya bilər.
6.Bəziləri yüksək səviyyədəki səslərə reaksiya göstərərkən bəziləri heç narahat omaya bilər.
7.Danışılan dilin bir məzmunu olduğunu anlaya bilməz.Bu məzmunu anlamadığı üçün deyiləni və ya istəniləni yerinə gətirə bilməz.
8.Heç danışmayanlar olduğu kimi,beş yaşına doğru danışmanın bir funksiyası olduğunu anlaya və sadə cümlələri yerinə gətirə bilər.
9.Bəziləri əvvəllər maraq duyduğu,ehtiyacı olan əşyaları ifadə edərkən zamanla cümlə qurmağı bacara bilər.
10.Söylənilənləri olduğu kimi təkrar edə bilər.danışan adamın söylədiyi tonda və qrammatika səhvi etmədən təkrar edə bilər.(ekoloji danışma)
11.Danışmağa özlərini zorladıklarında cümlə səhvləri,qrammatika səhvləri edə bilərlər.
12.Cümlə içində sözləri səhv istifadə edə bilərlər.
13.Səs nizamını səhv istifadə edə bilərlər.
14.Zamir doğru və yerində istifadə edə bilməzlər.
15.Cümlələri konkret olaraq alırlar və buna görə cavab verirlər.
16.Gördükləri şeyləri bir bütün olaraq algılayamazlar,detallara ilişib qalırlar.
17.Autistik bir uşaq diqqət etmədən nərdivan çıxa bilər,qaranlıqda bir əşyanı tapa bilər.
18.Ehtiyac duyduğu şeyləri qışqıraraq,yetkinin əlini tutub üstünə qoyaraq,işarə edərək ifadə edə bilər.ehtiyacı qarşılandıqdan sonra yanında olan yetkinə yoxmuş kimi davrana bilər.
19.İstədiklərini işarə edərkən barmağını deyil əlini istifadə edir.
20.Baxdığı şəkillərdə,şəkilin bütününə deyil,maraq duyduğu bir nöqtəyə ilişər qalar.
21.Autistik bir uşaq yemək yeyirmiş təqlidi edə bilməz.amma təqlidlə yemək yeməyi öyrənə bilər.
22.Bəzi autistik uşaq jest və mimikaları detallara diqqət edərək anlaya bilər.jest və mimikalara ilişən bu uşaq yaxşı bir anlama qabiliyyətinə sahibmiş kimi görünə bilər.
23.Bəzi autistik əşyaları dadaraq,iyləyərək və ya toxunaraq tanımağa,araşdırmağa çalışırlar.bu həyati boyunca davam edə bilər.
24.Toxunub reaksiya göstərərkən sarılmalardan xoşlana bilər.
25.Ağrıya,istiyə,soyuğa qarşı dayanıqlı olanlar vardır.
26.Streotip hərəkətləri vardır.əl çırpma,öz ətraflarında dönmə,barmaq şıklatma,kompleks əl-göz hərəkətləri kimi.
27.Bəzilərinin əl və barmaq bacarıqları çox yaxşı olmasına baxmayaraq bəzən sadə işləri etməkdə çətinlik çəkə bilər.
28.Bəzi hərəkətləri təqlid etməyə çətinlik çəkirlər.İstənilən hərəkətin tam tərsini edə bilərlər.
29.Paltarlarını uyğun sırayla geyinməyə bilərlər,məsələn,paltosunun üzərinə köynəyini geyinə bilərlər.
30.Bəzi autistiklər ətrafındakı insanlara reaksiya verməyə,onlara yoxmuş kimi davrana bilərlər.
31.Getdikləri yolların dəyişdirilməsinə reaksiya göstərə bilərlər.Həmişə eyni yolu və kaldırımı istifadə etmək istəyə bilər.
32.Bəzilərinin öz təkrarlanan davranışları vardır.məsələn,iyləmədən bir şeyi yeməyə bilirlər.
33.Bəzi autistiklər yeməkdə olduqca seçici ola bilərlər.Yalnız xəmir işi ya da ət növü yeməklər xaricində bir şey yemək istəməyə bilər.
34.Təhlükənin fərqində deyildirlər.Vasitələrdən,yüksək yerlərdən çəkinilməsi lazım olduğunu bilməyə bilərlər.
35.Oyuncaqları məqsədinə uyğun istifadə etmirlər.Məsələn,bir yük maşınının yalnız təkəri onun marağını çəkə bilər.
36.Yap-boz parçalarını şəklin nə olduğunu bilərək deyil amma parçaların içində bütünü taparaq yerləşdirə bilər.
37.Yaşıdlarıyla birlikdə oynamazlar,oyun qurmada və davam etdirmədə rol almazlar.
38.Musiqiyə həddindən artıq maraq göstərə bilər.Parça sözlərini əzbərləyə bilər, amma danışıq dilini istifadə etmədə çətinlik çəkər.
39.Autistik uşaqlarda romantik inkişaf normal uşaqlara görə fərqli inkişaf göstərir.
Inkişaf mərhələləri
Autizm bilindiyi üzrə “məşhur inkişaf pozuqluğu”dur.Bu səbəblə autistik uşağın yaşına görə içində olduğu inkişaf pilləsinin təyin olunması lazımdır.Bu təsbit tərbiyəçiləri uşaqla haradan,necə başlayacağına köməkçi olacaq.
Norma içində qəbul edilən uşaqların yaşlarına görə göstərdikləri inkişaf pillələri aşağıda çıxarılmışdır;
0-8AY
Dil inkişafları,musiqiyə qulaq asmaq,səslərə qarşı reaksiya verirlər,səslər çıxararlar,gülümsəyir,adları deyiləndə reaksiya göstərirlər.
Zehni inkişafları-bir obyektdən digər obyektə baxa bilərlər,düşən bir obyekt təqib edə bilərlər,obyektləri çəkə bilərlər.
Özünəbaxım bacarıqları- əmziklərinə uzana bilər, barmaqlarını əmərlər, bir obyekt ağızlarına apara, köməklə stəkandan içə bilər, köməklə qaşıqda yeyə bilərlər.
İctimailəşmə-ətrafındakılara gülümsəyə bilərlər, tanışlarına uzanırlar, aynadakı əks olunmalarına gülümsəyir, insanların özləri ilə danışmalarına gülümsəyərək cavab verirlər.
İncə motor bacarıqları
Əllərini qaldırıb baxarlar,gözləriylə 180 dərəcə təqib edə bilərlər.iki ıli istifadə qavraya bilərlər.uzana bilər,obyektləri bir əlindən digərinə keçirə bilirlər.
Kobud motor bacarıqları
Başlarını bilərlər,yanına qayıda bilərlər,otura,iməkləyə bilərlər,yapışaraq özlərini çəkə bilərlər.
14AY
Dil inkişafları
Əşyaları adlarından tanıya bilərlər,musiqi dinləməkdən xoşlanarlar,iki kəliməli cümlələr qura bilərlər.
Zehni inkişafları-oyuncaqları oynaya bilir,itən oyuncaqlarını axtara bilirlər,adı deyilən obyekti tapa bilirlər.
Özünəbaxım bacarıqları-tökmədən stəkandan içə bilərlər,qaşığı istifadə etməyə çalışırlar,corablarını çıxara bilirlər.
İctimailəşmə-Bəli və xeyr sözlərinin mənasını bilirlər,insanların duyğu vəziyyətini anlaya bilir,qısa davamlı yalnız oynaya bilir.ətrafındakı insanlarla əlaqə qurmağa çalışırlar.
İncə motor bacarıqları-ovuclayıb qopara bilir,oyuncaqlarını itələyə bilir,iki barmağını istifadə edə bilərlər,bir əliylə digər əlinə kömək edə bilərlər.
Kobud motor bacarıqları-tək başlarına gedə bilərlər,yapışaraq nərdivan çıxa bilirlər,topu təqib edə bilirlər.
14-24 Ay
Dil inkişafı
Sözlərin sayı artmışdır,şəkilləri adlandıra bilirlər,çox sadə əmrləri reallaşdıra,texniki bir dil istifadə edə bilirlər.
Zehni inkişaf
Obyektlərin vəzifələrini əlaqələndirə,sınaq-yanılma yolu ilə öyrənə,obyektləri böyüklük sırasına görə düzə bilirlər.
Özünəbaxım bacarıqları
Köməksiz stəkandan su içə bilər,qaşığı istifadə edərək yemək yeyərlər,düyməsini,şinli paltarlarını çıxara,tualet ehtiyaclarını söyləyə bilirlər.
İctimailəşmə
Xəyali oyunlar oynaya bilirlər,yaşıtlarının oyunlarına qatılmaq istəyirlər,xeyr sözünü istifadə edirlər.
İncə motor bacarıqları
Kublar qüllə edə bilərlər,sadə et-bozlar edə bilirlər,kitab səhifələrini aça bilirlər.
Kobud motor bacarıqları
Kürsüyə dırmaşa bilir,tək ayaq üstündə dayana bilirlər,tullana,topu tutub təpik ata bilirlər.
36Ay
Dil inkişafı
Bədən parçalarını bilir,adlandıra bilirlər.Sifətləri istifadə etməyə başlarlar,olduqca çox sual soruşarlar.
Zehni inkişaf
Saymaca edə bilirlər,insan üzü cəlb edə bilir,ana rəngləri bilir.
Özünəbaxım bacarıqları
Ayaqqabılarını geyib çıxara,tualet ehtiyacını edə bilirlər.Gündəlik təkrarlanan işləri bilirlər.Sadə paltarlarını geyib-çıxara bilirlər.
İctimailəşmə
Xəyali oyunlar qurub oynayarlar,öz əşyalarını tanıyar və qoruyarlar.Sıralarını gözləyirik(qısamüddətli), kömək istəyə bilərlər,ehtiyaclarını əvvəl özləri qarşılamağa çalışırlar.Ətraflarına qarşı əlaqədar və maraqlıdırlar.
İncə motor bacarıqları
Kitab səhifələrini tək-tək çevirə bilirlər.Qayçı ilə kəsə bilirlər,çəkməcə və qapıları aça bilirlər,muncuqları ipə düzə bilirlər.
Kobud motor bacarıqları
Qaçıb dırmaşa,oyuncaqlarını itələyərək və ya çəkərək gedə bilərlər.
MÜŞAYİƏT EDƏN PROBLEMLƏR
Autizm və Epilepsiya
Autistiklərdə epilepsiya görülmə nisbəti %4-32(autistiklərin təxminən 1/3-ü) arasındadır.
Autistik uşaqlarda bu nöbetlerin,ən tez ilk 3 yaşda və yetkinliyə keçid olmaq üzrə 18 yaşına qədər,xəstələrin %25-35`ində görüldüyü ifadə edilmişdir.Xəstələrdə ciddi EEG anomaliyaları tez olub,yuxuda,dəyişik zamanlarda və ya daha tez edilmiş qeydlərində pozuqluğa rastlama nisbəti %80 olaraq bildirilmişdir.West sindromu və Landau-Kleffner sindromu kimi bəzi epileptik sindromlar Autizmlə yaxından əlaqəlidir.Antiepileptik müalicəyə cavab verən və geri çevrilməli epilepsi-autizm cədvəlləri də var.Angelman və rett sindromu kimi genetik xəstəliklər çərçivəsində autizm,ağır EEG anormallığı və durdurulamayan müqavimətli epilepsiya nöbetleriyle de əlaqəlidir.Autizmin epilepsiya keşikləri gözdən qaçabiləcək qədər fərqli və müxtəlif ola bilər.Məsələn,anlıq dalma keşiklərini tanımaq çətin ola bilər.Pedaqoqların diqqətini bu tip nöbetlerin çəkməsi heç də seyrək rast gəlinən bir fakt deyil,ayrıca nəzərdən qaçan epilepsiya keşikləri uşağın inkişafına və təhsilinə zərər verə bilər.Atizmin epilepsiya keşikləri,diqqətə çarpan bir səbəbə bağlı olan simptomatik nöbet halında daha çox ortaya çıxar.
Autizm və zəka geriliyi
Autistiklərin %70`ində Mental retardasyon,yəni zəka geriliyi görülməkdədir. Adamın zəka geriliyi diaqnozu ala bilməsi üçün aşağıdakı meyarlardan ən az ikisində çatışmazlıq olmalıdır: ünsiyyət, özünəbaxım,ev həyatı,ictimai/kəslər arası bacarıqlar,ictimai imkanlardan istifadə, öz özünü idarə qiymətləndirmə,məktəblə əlaqədar funksional bacarıqlar,iş,boş zamanları qiymətləndirmə,səhiyyə və təhlükəsizlik.Başlanğıcın 18 yaşın altında olması lazımdır.
Bu şəkildə təsnif:
1.Aşağı dərəcədə zəka geriliyi:Zəka bölüm səviyyəsi 50-55 ilə təxminən 70 arasındadır.Bir miqdar danışma geriliyi ola bilər,amma gündəlik danışmaları icra edə bilir,mühərrik inkişaf normaldır,kompleks olmayan gündəlik işləri icra edə bilər.Zəka problemi 10lu yaşların sonlarında müəyyən olur,ancaq 6.sınıf səviyyəsində məktəb bacarığı göstərir,ibtidai təhsilin xüsusi təhsil yoldaşlığında bitirə bilər.Yetkin yaşlarda özbaşına yaşaya,ictimai və peşə funksiyaları bacara,ancaq bir stress faktoru qarşısında yoxlama və istiqamətləndirməyə ehtiyac duyar.Zəka geriliyinin %85`ini bu qrup təşkil edir.
2.Orta dərəcədə zəka geriliyi:Zəka hissəsi səviyyəsi 35-40 ilə 50-55 arasıdır.Anlama və dil bacarığında,özünəbaxma və motor bacarıqları gerilik var.Şəxsi təhsillə 2sinif səviyyəsində oxuma,yazma və saymağı öyrənə bilir,sadə təlimatları alır,çox mürəkkəb olmayan ictimai fəaliyyətlərə uyğunlaşma göstərib iştirak edə bilər.Erişkinlikdə yarı bacarıq istəyən işlərdə çalışa bilərlər,ancaq həyat boyu nəzarət lazımdır.Zəka geriliklərinin %7-10 ətrafını bu qrup təşkil edir.
3.Ağır zəka geriliyi:Zəka hissəsi səviyyəsi 20-25 ilə 35-40 arasıdır.Diqqətə çarpan motor gerilik var.Dil bacarığı çox az və gec inkişaf edir.Özlərinə baxımla əlaqədar çox az və sadə işlər edərlər.Ümumi olaraq həyat boyu baxım və yoxlamaya ehtiyac vardır.Bu qrup zəka geriliyinin %3-4`ünü meydana gətirər.
4.Yüksək dərəcədə zəka geriliyi:Zəka hissəsi səviyyəsi 20-25`in altındadır.Qrupun %1-2`sini meydana gətirərlər.Çox sadə təlimatları və şərhləri çətinliklə anlaya bilərlər.Çoxu,ağır mühərrik gerilik və şikəstlik səbəbiylə hərəkətsiz qalar ya da yardımla hərəkət edər.Bütün həyati funksiya və baxımlarını başqaları edər.Beyin zədələnməsi çox olub,epilepsiya,hərəkət,görmə və eşitmə pozuqluqları götürə bilər.Çoxunun həyatları uzun sürməz.
Mental retardasyonun öyrənmə pozuqluqları ya da ünsiyyət pozğunluqlarından fərqi,bu bozukluklardakı zəka inkişafında ya da uyğunlaşma funksiyasında bir çatışmazlıq olmamasıdır.
Autizm və hiperaktiv
Diqqət əskikliyi və hiperaktivi bozukluğu(DEHB) fərdin yaş və inkişaf səviyyəsinə uyğun olmayan həddindən artıq hərəkətlilik,istəkləri erteleyememe(impulsivite) və diqqət problemləriylə özünü göstərən psixiatrik bir pozuqluqdur.
Orta rast gəlinmə tezliyi 5-10%dur.Kişilərdə qızlara görə 3-9dəfə daha tez rast gəlinir.Bu pozuqluğa sahib uşaqların xüsusiyyətləri bir-birindən fərqliliklər göstərir.Tanısın qoyulması məktəb çağına qədər uzana bilər.Ümumiyyətlə uşaq ibtidai məktəbə başladığında,yəni 6-7yaşlarında fərq edilir.Bəzi uşaqlarda isə məktəbində qrup intizamına uyğun gəlməmək kimi davranışları səbəbiylə fərq edilə bilər.
Hiperaktiv bir uşaq tələsikçi və səbirsizdir.Çox danışar,söz kəsər, diqqətsizdir,ani reaksiya göstərir. Dayanarkən yola atılar,istədiyin şeyin dərhal olmasını istər,qaydalara uyğun gəlməz və başı tez dərdə girər. Mühərrik ilişmiş kimi hərəkətlidir.Az yatar,unutkandır. Yoldaşları tərəfindən xariclənər. Əlaqələrində çətinliklər yaşar. Analar uşaqlarını nəzarət altına alarkən olduqca çətinlik çəkirlər. Bu uşaqlarda agresyon,narahatlıq kimi tapıntılara da klinik cədvəldə tez-tez rast gəlinir. Çox zaman yaramazlıkla hiperaktiv bir-birilə qarışdırılır.
Bakı Qızlar Universiteti tələbəsi,psixologiya ixtisası.
AD:Nuranə
Soyad:Səfdərova
