Bu gün ölkənin bir sıra rayon və şəhərlərində IX və XI sinif şagirdləri üçün mərkəzləşdirilmiş qaydada buraxılış imtahanları keçirilir. Cəmi bir ay sonra isə həmin məzunlar abituriyent kimi qəbul imtahanlarında iştirak edəcəklər.

İmtahan – təkcə bilik nümayişi deyil, həm də məzun və abituriyentlər üçün ciddi psixoloji sınaqdı. Buraxılış və qəbul imtahanlarının zaman baxımından eyni aralıqda keçirildiyini nəzərə alsaq, bu üç aylıq periodun məzunların, necə deyərlər, qorxulu yuxusuna çevrildiyini görmək çətin deyil. Elə bu səbəbdən də bəzən bilikləri yerində olan məzun və abituriyentlər də sırf psixoloji səbəblərdən uğursuzluqla üzləşir. Bunun səbəbi stress, aşırı həyəcan və təşvişdir.

Psixoloqlar ölkədə buraxılış siniflərinin məzunlarının imtahan həyəcanını iki dəfə yaşamasının psixoloji baxımdan təsiri olduğunu söyləyirlər. Psixoloq Elnur Rüstəmov deyir ki, imtahan məsuliyyət tələb etdiyindən həyəcana səbəb olması da təbiidir: “Şagirdlər biliklərinin yekun qiymətləndirilməsi üçün keçirilən imtahanlarda bəzən bildikləri cavabı belə, səhv yazırlar. Buna səbəb şagirdlərin həyəcanıdır. Yetkinlik yaşında olan uşaqlarda bu həyəcan daha çox olur. Onlarda sualı axıradək oxumadan cavablandırma, diqqətsizlik hallarına rast gəlinir”.

Psixoloq deyir ki, imtahan verən şagirdə ailənin psixoloji baxımdan dəstəyi vacibdir. Çalışmaq lazımdır ki, ailə imkan daxilində imtahana hazırlaşan şagirdlə daha çox vaxt keçirsin, mülayim rəftar etsin. Bundan əlavə E. Rüstəmov imtahana hazırlaşan şagirdin mümkün qədər az informasiya qəbul etməsini, sosial şəbəkələrdən isə ümumiyyətlə, istifadə etməməsini tövsiyə edir.

Həkimlər də imtahanqabağı şagirdlərin sağlamlıqlarına diqqət yetirməsinin vacib olduğunu söyləyirlər. Terapevt Emin Dadaşzadə deyir ki, iyun ayındakı hava şəraiti imtahan verən şagird və abituriyentlər üçün əlverişsiz, yüksək temperaturlu hava şəraiti hesab olunur. Terapevt imtahan həyəcanı yaşayan şagird və abituriyentlərə yüksək hava şəraitinin təsir edəcəyinin şübhəsiz olduğunu söyləyir. Onun sözlərinə görə, stress içərisində olan şagirdlər bu temperaturda başgicəllənmə, ürəkbulanma, təzyiqin enməsi kimi xəstəliklərlə üzləşə bilərlər: “Havanın isti keçməsi həyəcan keçirən insanlara daha çox təsir göstərir. Belə halda əsasən təzyiqin enməsi müşahidə olunur. Bu hava şəraiti ürəkbulanma, başgicəllənmə, ən pis halda isə huşunu itirmə ilə də nəticələnə bilər. Günvurma da şagirdlərin səhhətinə təsir göstərə bilər”.

Ona görə də E. Dadaşzadə şagirdlərə həm imtahandan əvvəl, həm də imtahan zamanı mayedən çox istifadə etməyi məsləhət görür. Terapevt deyir ki, temperatur yüksək olduqda insan orqanizmində istilik balansı pozulur. Bu səbəbdən də imtahan həyəcanı yaşayan şagird və abituriyentlərdə sadalanan xəstəliklər baş qaldıra bilər. Terapevt şagirdlərin isti hava şəraitində sağlam və uğurlu imtahan verməsi üçün bir sıra məsləhətlər də verdi: “Belə hava şəraitində imtahana qatılacaq şagirdlərin özlərini gümrah hiss etmələri, imtahan gedişi zamanı səhhətlərində hər hansı problemin yaranmaması üçün mütləq axşam və imtahan günü səhər qidalanmalarına diqqət yetirməlidirlər. Abituriyentlər axşam yatmazdan əvvəl və səhər yüngül qidalar qəbul etməlidirlər. Meyvə yemək və meyvə şirəsi içmək vacibdir. Eyni zamanda çoxlu digər mayelər də qəbul etməlidirlər”.

Terapevt şagirdlərin səhər uğurlu imtahan verməsi üçün axşam tez yatmalarının da vacib olduğunu bildirir. Onun sözlərinə görə, imtahan verməyə hazırlaşan şəxs ən azı 10 saat yatmalıdır. Terapevt imtahan həyəcanı yaşayanların axşam televizora az baxmalarını da məsləhət görür. Belə ki, şagirdin beyni informasiya ilə dolu olduğundan, kənar informasiya qəbulu beyni yükləyə bilər.

Terapevt yüksək hava şəraitində şagirdin səhhətində hər hansı problem olarsa, həkim müdaxiləsinə qədər düzgün ilkin tibbi yardımın göstərilməsini də vacib sayır. Əgər  ürəkbulanma, təzyiq enməsi, başgicəllənmə halları baş verərsə, dərhal xəstə kölgəlik, sərin yerə aparılmalı, üzərinə sərin su çilənməli, dəsmalı isladaraq yaş halda ürəyinin üzərinə qoyulmalı və maye verilməlidir: “Huşunu itirmə ilə nəticələndikdə isə xəstəyə naşatır spirti qoxuladaraq həkim müdaxiləsini gözləmək lazımdır. Bu zaman həkim kofein və kordiamin iynələri vuraraq, xəstənin vəziyyətini düzəldə bilər”.

lent.az

Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin rəhbəri, psixoloq Elnur Rüstəmovun Aile.lent.az-a məqaləsini təqdim edirik. Psixoloq bir neçə gün öncə iki körpə balasını boğan, sonra özünü öldürən qadının psixoloji xəstəliyi haqqında yazıb.

“Bakının Sabunçu rayonunda görünməmiş vəhşilik baş verib. İkinci Albalı bağ massivində yaşayan 1988-ci il təvəllüdlü Nəsibə Nəsib qızı Qurbanova evdə tək olarkən iki körpə balasını boğub öldürüb. Qadın daha sonra öz ürəyinə bıçaqla zərbə yetirib…” Bu xəbər sürətlə mediada, sonra bütün ölkədə yayıldı. Ana da yazıq oldu, bala da, hələ həyat yoldaşı, qohum-əqrəba da…

Nə baş verir? Bir ana hansı səbəbdən övladlarının həyatına son qoymalıdı? Xəbərin sonunda Nəsibə Qurbanovanın əsəb xəstəsi olduğu ehtimal edilirdi. Məhz ehtimal… Psixoloji problemə biz çox zaman faciə yaşanmayana qədər ciddi yanaşmırıq. “Keçib gedər” düşüncəsi ilə hərəkət edirik. Nəticədə zaman keçir, problem həll olunmur və belə faciə yaşanır. Yəqin istintaq qrupu faciə ilə bağlı təhqiqat aparır. İşə böyük ehtimalla psixiatrlar da cəlb olunacaq. Çünki xanımın problemi daha çox psixiatrik problemə bənzəyir.

Bu durumdan əziyyət çəkən tək Nəsibə xanım deyil. Gündəlik işimizdə də biz belə halların yüngül forması ilə tanış oluruq. Tutaq ki, xanımlar, yaxud bəylər “mətbəxdə bıçaq görəndə oradan qaçıram. Ümumiyyətlə, bıçaqları gizlədirəm. Qorxuram bıçağı götürüb uşaqlarıma, yaxud yoldaşıma xəsarət yetirərəm”, – kimi şikayətlər edirlər. Qeyd etdiyim sıradan bir misal idi. Uzatmaq da olar. Məsələn, “uşağımla eyvana çıxmıram, qorxuram onu aşağı buraxaram”. Bunları sadalamaqda məqsədimiz ayrıdır – bu problemin adını və onun haqqında bəzi məlumatları sizlərlə paylaşmaq. Psixologiya və psixiatriyada bu narahatlıq imperativ xarakterli hallüsinasiyalar adlanır.

Verbal yalan, təlqin və ya əmr xarakterli hallüsinasiyalar imperativ hallüsinasiya adlanır. Əsasən, təhlükəli, ziyan vermə xüsusiyyətinə malik olan absurd məzmunlu, qarşı tərəfə yönəlmiş narahatlıq kimi xarakterizə edilir. Belə hallarda insan kənar şəxs tərəfindən ona müəyyən əmrlərin verildiyini, başında səslərin eşidildiyini qeyd edir. Məsələn, özünə və ya kiməsə balta, hansısa soyuq alətlə xəsarət yetirmək, heyvan və ya mənzil yandırmaq üçün müəyyən əmrlər aldığını söyləyir.

Belə vəziyyətdə olan insanların bir qismi vəziyyətləri barədə danışarkən qeyd edirlər ki, yaxınlarına hücum etməklə, onlara ziyan vurmaqla bağlı əmrlərdən ciddi şəkildə narahat olur və qorxurlar. Bəzən onlar belə hallarda özləri üzərində nəzarəti itirirlər. Həmçinin, imperativ hallüsinasiya zamanı əmrlər insanın özündən deyil, ikinci şəxs tərəfindən verilir. Əksər hallarda bu tip hallüsinasiyaların dərəcəsi yüksək motivasiyaya malik olur və həmin durumda olan insan ona verilən əmr gücünü heç nə ilə müqayisə edə bilmir. Ona görə də onlar affekt halında prosesə müqavimət göstərmək iqtidarında olmurlar. Çox zaman belə hallarda onlar düşdükləri məkandan uzaqlaşmağa, qaçmağa çalışırlar. Əgər bunu bacarsalar…

Təcrübə göstərir ki, imperativ xarakterli hallüsinasiyalara az-az rast gəlinir. Yəni geniş yayılmayıb. Bəzi hallarda isə səslənən əmrlər dərrakəli və səmərəli olur.

Səbəbləri

Məlumdur ki, imperativ hallüsinasiyalar fərqli xəstəlik olaraq təsnif edilmir, əksər hallarda ciddi ruhi xəstəliklər və xüsusən də şizofreniyanın simptomatikasına daxil edilir. Statistikaya əsasən, şizofreniyalı xəstəliklərdə imperativ hallüsinasiyaların yayılma dərəcəsinin orta göstəricisi 53% təşkil edir. 30% xəstədə imperativ hallüsinasiyalar şəxsi tam olaraq özünə tabe etdirir. Hallüsinasiyaların məzmunu təsir dərəcəsindən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, əgər pasiyent neqativ xarakterə malik olan mənasız və dağıdıcı əmrlər eşidirsə, bu zaman katatonik sindromla (bir nöqtəyə uzun müddət baxmaq) şəxsiyyətin dezorqanizasiya vəziyyəti müşahidə olunur. Katatonik impulslar görünməz və avtomatik şəkildə baş verə bilər.

Müalicəsi

İstənilən tip hallüsinasiyanın müalicə prosesi ümumi, dəqiq müayinədən, xəstəliyin üzə çıxarılmasından, imperativ hallüsinasiyaların səbəblərinin araşdırılmasından başlanır. Mütəxəssislər terapiya zamanı dərmanla paralel daha çox koqnitiv terapiyadan istifadə edirlər. Psixoloji konsultasiya imperativ hallüsinasiyaların təkrarlanmasının və şiddətinin azalmasına kömək edir.

Özümüzü qoruyaq, bu qədər informasiyadan, başı salamat saxlamaq da bir qəhrəmanlıqdı.   

Hər birinizə psixi sağlamlıq və təhlükəsizlik arzusu ilə…

Elnur Rüstəmov

Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin rəhbəri, psixoloq

"DÜŞÜNCƏ" Psixologiya Jurnalının bu dəfəki,  qonağı daha bir istedadlı, aktiv, ölkəmizi xaricdə layiqincə təmsil edən Azərbaycan Gəncidir! Yaxın günlərdə psixologiya elmi üçün qazandığımız böyük uğurun  (2017-ci ildə Avropa Gənc Psixoloqlarının 31-ci konqresinə ev sahibliyi etmək hüququnu qazanmağımız) əsas səbəbkarlarından biri də bu Gənc idi! Rövşən Hümbətovla çox səmimi və geniş bir söhbətimiz baş tutdu. Hər bir gəncin oxuduqca stimul alacağı müsahibəmizi sizlərə təqdim edirik!

- Biraz özünüz haqqında məlumat verərdiniz zəhmət olmasa.

- 1990 cı il təvəllüdlüyəm, bakalavr təhsilimi (2007 – 2011) ci illərdə Azəbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində bitirib, hərbi xidmətə yollanmışam. 2013 cü ildən Tallinn Universitetində magistr pilləsində təhsilimi davam etdirirəm. Tələbəlik dövründə və ondan sonrakı illərdə bir sıra mərkəz və birliklərdə fəaliyyət göstərib, yerli və beynəlxalq miqyasda bir çox layihə, konfrans və təlimlərin iştirakçısı olmuşam. Aktiv şəkildə psixologiya sahəsində olan fəaliyyətim,  2008 -ci ildən bir neçə tələbə yoldaşımla birlikdə təsis etdiyimiz “Azərbaycan Gənc Psixoloqlar İctimai Birliyi” çərçivəsində olmuşdur. Bundan başqa müxtəlif dövrlərdə Regional Psixologiya Mərkəzi (RPM), “Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzi”(PCC) və Psixologiya və Fərdi İnkişaf Mərkəzi”(MS Pro) kimi mərkəzlərdə fəaliyyətim olub.  Hal  - hazırda Avropa Tələbə Psixoloqlar Assosiyasının (EFPSA) Azərbaycan üzrə milli nümayəndəsi və 2017 ci – ildə Azərbaycanda keçirilicək psixologiya konfransının təşkilat komitəsinin birgə rəhbəri kimi fəaliyyətim davam edir.

- Niyə məhz psixologiya sahəsində təhsil almağa qərar verdiniz? Bu təsadüfi bir seçim idimi ya məqsədyönlü atılmış bir addımmı?

- Bildiyiniz kimi 11 -ci sinifi bitirdikdən sonra ixtisas seçimi başlayır və bu dövr hər bir şagird üçün ən önəmli keçid mərhələlərindən biridir. Bu mərhələdə məndə öz seçimimi edərək psixologiyanı prioritet ixtisaslar arasına daxil etdim. İxtisas seçimində psixologiya ilk yeri tutmasa da, ümümilikdə bir neçə universitetdən 3 və ya 4 psixologiya ixtisasını seçərək, bu yolda ilk addımları atmış oldum. Tələbəlik illəri və ondan sonrakı dövr psixologiyanı daha dərindən başa düşərək, sevməyimə yardımcı oldu. Rahatlıqla deyə bilərəm ki, bu peşənin sahibi olduğum üçün, özümü xoşbəxt hiss edirəm.

- Heç kəsə sirr deyil ki, psixologiya istiqamətində tələbələr arasında  hər zaman aparıcı mövqedə siz olmusunuz. Bunu Elnur müəllim də ( Elnur Rüstəmov) söhbət zamanı hər zaman vurğulayıb. Bugün isə sizi daha çox arxa planda görürük. Bu  xarakterlə əlaqədardırmı ya hansısa başqa səbəblər var?

- Hər zaman məsələlərə kompeks və analitik yanaşmanın tərəfdarı olmuşam və yalnız bu cür yanaşma ilə həqiqəti anlaya, hadisələri düzgün analiz edə bilərik. Əgər ortada bir iş, hədəf varsa, burda ön planda, ya arxa planda olmaq vacib deyil. Önəmli olan planın bir parçası olmaq və onun gerçəkləşməsi üçün əlindən gələni etməkdir. Bir çox məsələlərə bu prinsip ilə yanaşmağa çalışıram və şəxsi önə çıxarmaqdansa, ideyanı yaşatmaq daha məqsədəuyğundur deyə düşünürəm. Müasir Azərbaycan toplumu kollektivistik cəmiyyətlər sırasına aid edilir. Bununla yanaşı bir məsələ var ki, biz ictimai və ailə yaşamımızda nə qədər çox kollektivistiksə, idarəetmə, siyasət və başqa bu kimi sahələrdə daha çox individualistik yanaşmaya üstünlük veririk . Bu butün Azərbaycan tarixi boyu özünü müxtəlif formalarda biruzə verib. Hələ qədim zamanlardan müxtəlif tayfalar, hakimlər arasında ittifaq qurulmadığına görə dövlət olaraq nə qədər torpaq itirmiş, zülmlərə məruz qalmışıq. Düşünürəm ki, bu tip individualizm, bu gün də aktualdır və bizim ən əsas problemlərimizdən biri də budur. Sizin dediyiniz ön planda olmaq frazasını biz planın bir hissəsi olmaqla əvəzləyə bilərik, belə olduqda ön, arxa, yan, qıraq əvəzinə hər kəsin bərabər olduğu planın bir parçası olmaq daha məqsədəuyğun olar deyə düşünürəm.

- Məşhur Rövşən, Orxan və Elvir üçlüyü vardı. Bugun Sizin və Orxanın fəaliyyətlərindən müəyyən dərəcədə xəbərdarıq. Bəs Elvir haralardadır,hansı istiqamətdə fəaliyyət göstərir?

- Bizim ilk tanışlığımız 2007 ci ildən universitet hayatının ilk günlərindən başlayıb və bu günə qədər davam edir. Bakalavr təhsilini bitirib, bir müddət işlədikdən sonra, hər birimiz özümüzü peşəkar olaraq daha da inkişaf etdirmək və fərqli yerlərdəki psixoloji və sosial təcrübəni öyrənmək üçün Avropanın fərqli bölgələrinə təhsil almağa yollandıq. Elvir Mərkəzi Avropada olan Korvinus Universitetində, Orxan qərbi Avropada olan Gent Universitetində, mən isə Şimali Avropada olan Tallinn Universitetində təhsil alırıq. Bu il bizim üçün son təhsil ili olduğu üçün artıq yay mövsümünün ortalarından yenidən vətəndə faəliyyətimizə start verəcəyik.  Yəni, qısa müddət sonra üçlüyü yenidən Azərbaycan psixoloji sferasında görəcəksiniz.

- Ölkə olaraq  2017-ci ildə Avropa Gənc Psixoloqlarının 31-ci konqresinə ev sahibliyi etmək haqqını qazandıq. Bu barədə Orxanla da söhbətimiz olmuşdu. Bir də Sizdən eşitmək istərdik Azərbaycan Psixologiya tarixində  bu əhəmiyyətli hadisənin tarixçəsini.

- Avropa Tələbə Psixoloqlar Assosiyası (EFPSA) ilə ik tanışlığımız 2009 -cu ildə Türkiyənin Anamur şəhərində keçirilən Avropa psixoloqlarının görüşündə oldu. Bu tədbirdə ilk dəfə namizədliyimizi verərək, Azərbaycanın müşahidəçi ölkə statusunda təşkilata daxil olmasına nail olduq. 2010 -cu ildən isə artıq tam hüquqlu üzv kimi “EFPSA” nın bütün növ tədbir və fəaliyyətlərində tam hüquqlu üzv kimi iştirak etmək hüququ qazanmış olduq. Bu illər ərzində toplamda 30-dan çox gənc psixoloq və məzun EFPSA-nın konfrans, tədbir və yay məktəblərində iştirak edərək müxtəlif dərəcəli təcrübələr qazanmış oldu. Nəhayət, 6 il sonra, yəni 2015-ci ildən  özümüzü belə böyük miqyasda konfrans keçirtməyə kifayət qədər təcrübəli və hazır hiss etdikdən sonra, Çexiyada keçirilən 29-cu konqressdə, ölkə olaraq 2017-ci il konfransına ev sahibliyi etmək üçün namizədliyimizi verdik. Gərgin keçən seçim turunun nəticəsində, mövcud səslərin yarıdan çoxunu alaraq seçimin qalib olduq. Düşünürəm ki, bu miqyasda olan böyük beynəlxalq layihələr, Azərbaycanda psixologiya elminin inkişafına təkan verərək, yeni inkişaf mərhəsinə keçməsinə səbəb olacaqdır.

- Xaricdə təhsil almağa necə qərar verdiniz? Məqsəd nə idi?

- Öyrənmək, təhsil almaq, yeni biliklər qazanmaq həvəsi uşaqlıqdan bəri ən sevdiyim məşğuliyyətlərimdən olub. Bildiyiniz kimi hazırda universitetlərimizdə praktik təhsilin aşağı səviyyədə olması, tələbələrin yüksək səviyyəli mütəxəssis kimi yetişməsinin qarşısında duran ən əsas çətinliklərdən biridir. Praktik təhsilə yiyələnmək və peşəkar psixoloq kimi yetişmək üçün xaricdə təhsil almağın ən düzgün yol olduğuna qərar verib, bu yolda çalışmağa başladım. Sonradan Azərbaycan ziyalılarının vaxtı ilə oxumaq üçün xaricə gedib, geri döndükdən sonra Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti üçün necə böyük və müstəsna işlər gördükləri ilə bağlı real həyat hekayələri ilə tanış olub, xaricdə oxumaq istəyimi qətiləşdirdim.    

- Sizcə uğur qazanmaq üçün nələr lazımdır və Şans deyilən məfhumun bu işdə rolu nə qədərdir?

- Bizim hər bir fikirə, ideyaya, qarşılaşdığımız hər hansı bir hadisəyə verdiyimiz məna, onun bizim üçün nə olduğunu müəyyənləşdirir. Buna görə də hər bir insan ilk növbədə uğurun onun üçün nə demək olduğunu nəzəri və praktik olaraq müəyyən etməlidir. Kimiləri üçün uğur xoşbəxt ailə həyatı, kimisi üçün maddi qazanc, kimisi üçün güc, başqa biri üçün isə tamamilə başqa bir hədəfdir. Məşhur Amerikalı yazar Christopher Morleye görə - həyatda tək bir uğur vardır, oda insanın istədiyi kimi yaşamasıdır -  deyir. Bu sözdən yola çıxaraq deyə bilərəm ki, uğur qazanmaq üçün həyatdan nə istədiyimizi, necə yaşamaq istədiyimizi, uğurun bizim üçün nə anlama gəldiyini dəqiqləşdirməliyik. Həmən bu anlamlar uğura gedən yolda bizim ən əsas yol yoldaşımız olacaqdır.  Məşhur bir psixoloq şans məfhumunu dəyərləndirərkən bu sözlərdən istifadə edir -  Şans hazırlıqlı şəkildə qarşına çıxan fürsətləri dəyərləndirə bilmək qabiliyyətidir. Əgər insan qarşısına məqsəd qoyub, o məqsədə doğru  irəliləyirsə, bu yolda qarşısına çıxan fürsətlərdən necə istifadə edəcəyi, artıq onun şanslımı ya şanssızmı olduğunu müəyyənləşdirir. Qısa şəkildə desək, şans fürsətlərdən doğru şəkildə istifadə edə bilmək bacarığıdır.

- Bugün azərbaycan psixologiya sahəsində istər elmi,istərsə də praktiki cəhətdən hansı çatışmazlıqlar var?

- Azərbaycanda praktik psixologiyanın tarixi çox da qədimlərə söykənmir. Nəzəri sahədə iş görən, kitab yazan psixoloqlar olmuş olsada, həmən nəzəriyyəni praktikaya tətbiqi məhdud olmuşdur. Son dövrlərdə cəmiyyətdə olan stress, depressiya, panik atak, həyacan pozuntusu və.s. bu kimi psixoloji sıxıntıların artması, praktik psixologiyaya olan ehtiyacı üzə çıxartmışdır. Qərb ölkələrində mövcud olan psixoloji vəziyyəti müşahidə etmək və araşdırmaq imkanı tapandan sonra qarşılaşdığım bir fakt mənə inkişaf üçün zəruri olanın nə olduğunu göstərdi. Demək olar ki, bütün qərb ölkələrində hər hansı bir iş görülürsə, onun davamlı olması üçün dırnaqarası məktəb yaradılır, yəni bir ənənə qoyulur və bu ənənə nəsillər boyunca davam edir. Heç kim həmən məktəbə öz varislik hüququ kimi baxmasada, hər kəs ənənənin qorunması, fəaliyyətinin gələcək nəsillərə çatdırılması və daha yaxşı nəticələr göstərməsi üçün çalışır. Bizimdə indiki anda qarşımızda duran ən əsas məsələ praktik və nəzəri psixologiyada ənənə (məktəb) yaratmaq olmalıdır. Əgər bizdə bu sahədə bir fundamental, köklü bir məktəb yarada bilsək, artıq sistem özü öz içində olan çatışmazlıqları, əksiklikləri müəyyən edib, onları aradan qaldıracaqdır. Başqa bir inkişaf yolu isə hər kəsin öz ixtisasının mükəmməl bilicisi olmasından keçir, yəni hər bir psixoloq öz fəaliyyət sahəsində işini ən yüksək səviyyədə, nöqsana yol vermədən qurmalı və daim ən yüksək nəticələrə çatmağa çalışmalıdır. Əgər belə olsa inkişaf qaçınılmaz olacaq. 

- Bəs sizcə psixologiyanın inkişafı üçün gənclərin üzərinə düşən öhdəliklər nələr olmalıdır?

- Gənclər ilk növbədə öz üzərilərində çalışmalı,yaxşı mütəxəssis kimi yetişməyə doğru istiqamətlənməlidirlər.Bu həm maddi vəziyyəti yaxşılaşdırmaq, həm peşəkar olmaq üçün lazım olan əsas şərtdir. Gördükləri işin nə olduğundan asılı olmayaraq o işi ən yüksək səviyyədə görən insanlar öz sahələrinin bilicisi və ən peşəkarı olurlar. Məndə gənclərimizə bunu arzu edirəm.

- Məlumdur ki, Azərbaycanda psixologiya hələ yeni-yeni canlanmağa, öz tətbiq sahələrini genişləndirməyə başlayıb. Tələbə olmağa hazırlaşarkən psixologiya istiqamətini seçməyinizə narazılıq edən və ya qınayanlar oldumu?

- Təhsilimizin ilk illərində hələ psixologiya elmi Azərbaycanda elə də çox bilinmirdi və ixtisasımın nə olduğunu öyrəndikdən sonra insanlar, dəli həkimi olduğumu söyləyirdilər. Amma cəmiyyətdə gedən dəyişikliklər və xarici teleseriallarında təsiri ilə insanların ixtisasa və peşəyə olan münasibəti dəyişməyə başladı. Bu ixtisası seçməyimdə və təhsil müddətində ən böyük dəstəyi ailəmdən gördüm, bunun üçün hər zaman onlara minnətdaram. Bundan başqa bizə Gənc psixoloqlar Birliyi çərçivəsində fəaliyyət göstərərkən tanış olduğumuz praktik psixoloqlar, universitetimizdən bəzi müəllimlər və müxtəlif təşkilatların nümayəndələri bu yolda bizə daima öz dəstəklərini göstərmişlər.  

- Elnur Rüstəmovla ilk tanışlığınızı necə xatırlayırsınız?

- “Azərbaycan Gənc Psixoloqlar Birliyi” adlı qht-ni təsis etdikdən bir müddət sonra təsadüfən Elnur müəllim ilə tanış olduq. Elə ilk görüşümüzdən arada səmimi və gözəl ünsiyyət yarandı. Elnur Rüstəmov uğurlu bir idarəçi və psixoloq kimi hər zaman örnək aldığımız, dəyər verdiyimiz biridir və bu yolda irəliləməyimizdə, nailiyyətlər əldə etməyimizdə bizdən heç bir zaman öz dəstəyini əsirgəməmişdir. Məşhur nobelli Fransız yazar Romain Ronaldın dediyi kimi – Sizi, sizi anlayan, fikirlərinizi başa düşən bir dostunuz yaradır, -  sözü Elnur müəllimlə bizim münasibətimizi ətraflı şəkildə təsvir etmək üçün əla vasitədir. Bizim tanışlığımızda belə oldu,  səmimi şəkildə bir – birimizlə ideyalarımızı, fikirlərimizi bölüşüb, məhsuldar ortaq işlər gördük.  Azərbaycanda psixologiya elminin inkişafı üçün birgə etdiyimiz işlərin uğurlu olduğunu görmək, çox böyük xoşbəxtlikdir.

- Gələcəkdə psixologiyanın hansı sahəsində ixtisaslaşmağı planlayırsınız?

- Özümü daha çox praktik psixoloq kimi, psixoterapiya və təlim sahəsində görürəm. Bununla yanaşı universitetlərdə və ya başqa təhsil qurumlarında yanaşı olaraq pedaqoji fəaliyyətlədə məşğul olmaq istəyi hədəflər arasındadır.

- Ölkəmizə qayıtmağı düşünürsünüzmü?

- Bu sual təhsilin sonuna doğru yaxınlaşdığım üçün ən çox eşitdiyim suallardandır və hər zaman cavabım bəli geri qayıdıram olur.Bəzi dostlar, tanışlar bu cavabdan narazı qalıb, niyə geri dönürsən, şans var ikən qal orda, karyera qur deyirlər. Bu kimi fikirlərə verdiyim cavab daima belə olur ki, qərb ölkələri əsrlər boyunca cəhalətlə, geri qalmışlıqla mücadilə edərək, savaşaraq, bugünkü vəziyyətə gəlib çatıblar. Bizdə hər birimiz fərd olaraq, öz sahəmizdə çalışmalı, öz vətənimiz olan Azərbaycanın mükəmməl duruma gəlməyinə nail olmalıyıq. Qaçmaq asan yoldur, önəmli olan xəyal edərək, çalışaraq çətinliklərin aradan qalxmasına çalışmaqdır.

- Hələlik “Düşüncə” psixologiya jurnalına son sözünüz...

- Bu tip fəaliyyət sahələri Azərbaycanda psixoloji fikrin inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır və yuxarıda qeyd etdiyim kimi, psixologiyada bir məktəbin, ənənənin yaranmasına zəmin hazırlayır. Gələcək fəaliyyətinizdə uğurlar!!!

Hazırladı: Fəridə Qasımova

“Mərkəzdə bir gün” rublikamızda bugün  Psixoloq Elnur Rüstəmovun rəhbərlik  etdiyi Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin qonağı olduq. Etiraf etməliyik ki, Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzi bugün əhali tərəfindən ən çox seçilən mərkəzdir. Bu isə təbii ki, Elnur Rüstəmov və onun peşəkar komandasının əməyinin nəticəsidir.

Mərkəzi tanımayanlar üçün qeyd edək ki, mərkəz  Cəfər Cababrlı 44 ünvanında, Caspian Plazanın I korpusu, 11-ci mərtəbəsində yerləşir. İçəri girdiyiniz anda «Qeydiyyat» şöbəsində çalışan Vəfa xanımın xoş üzü və səmimi aurası ilə qarşılaşacaqsınız. Vəfa xanım bəzən pasientlərin çoxluğundan hədsiz yorğun düşdüyünü , ancaq bütün bunlara rəğmən işini çox sevdiyini və insanlara kömək etməkdən zövq aldığını vurğuladı.

“Bura hər gün onlarla müxtəlif yaşda, müxtəlif təbəqədən insanlar müraciət edir. Əsas olan hər birinin özünə uyğun dilini tapıb anlaşmaqdır. Çünki insanlar bura yaxınlarının, ailəsinin, övladının və özünün hansısa problemlərdən, narahatlıqlardan qurtulması ümidilə gəlir. Və onlara etdiyin kiçicik bir yardımda və ya sadəcə bir təbəssüm üçün belə etdikdləri xeyir dua və təşəkkür insanın bütün yorğunluğunu çıxarır. Təbii ki, bununla belə çətin pasientlərimiz də olur.  Ancaq bu da işimizin bir parçasıdır. Çünki, Biz bir psixoloji mərkəz olaraq daim və birbaşa insanlarla işləyirik!”

Elə biz də Vəfa xanımın pozitiv aurasının müşayətiylə  Elnur Rüstəmovun otağına doğru üz tutduq. Səmimi bir salamlaşmadan sonra Elnur müəllimlə mərkəz, onun fəaliyyət istiqamətləri və s. barədə söhbət etdik.

- Bir mərkəz olaraq Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzi  artıq neçə ildir ki, öz mövcudluğunu davam etdirir?

- Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzi artıq 7 ildir ki, fəaliyyət göstərir. O zaman Azərbaycanda fəaliyyət göstərən psixoloji Mərkəz az idi. Psixoloqa müraciət də indiki intensivlikdə deyildi. Psixoloji Mərkəzlər yalnız Bakı şəhərində fəaliyyət göstərirdi. İndi tək Bakı şəhərində 10-dan  yuxarı Psixoloji Mərkəz, İnkişaf Mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Bu da şübhəsiz ki, bizi sevindirir. Çünki, bugün psixi sağlamlıq fiziki sağlamlıqdan daha öndə gəlir. Hətta bir çox fiziki problemlərin də psixoloji faktorlardan yarandığı faktdır. Ona görə psixoloji iş də qədər sağlam formada qurularsa insanların rifahı, ailə daxili münasibətlər də o qədər sağlam olacaq. Biz də Mərkəz olaraq çalışırıq ki, daha keyfiyyətli xidmət ortaya qoyaq. Daim yenilikləri izləyirik. Metodikaları xaricdən gətiririk, onu bizim cəmiyyətə uyğunlaşdırırıq. Mütəxəssisərimizin Azərbaycanda, eləcədə xaricdə konfrans və seminarlarda iştirakına şərait yaradırıq. Bəzən xaricdən mütəxəssislər dəvət edirik. Bir sözlə dayanmırıq. Insanlarımızın da psixoloqlardan gözləntiləri dəyişib. Şükrlər olsun ki, bugün psixoloqla psixiatrı fərqləndirməkdə çətinlik çəkmirlər. Cəmiyyət psixoloji maariflənir. Dövlət dəstək olur. Bilirsiniz ki, 2012-ci ildə Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən Psixi Sağlamlıq sahəsində Milli strategiyanın reallaşdırılması məqsədilə Respublika Psixi Sağlamlıq Mərkəzi yaradılmışdır. Uğurlu layihələr də həyata keçirirlər. Eləcə də ruhi əsəb dispanserində şərait və müalicə prosesi yüksək səviyyədə həyata keçirilir. Bütün bunlar şübhəsiz ki, dövlətin dəstəyi nəticəsində baş verir. Bizim mərkəzimiz tibbi müəssisə deyil, psixoloji mərkəzdir.  Ancaq biz yuxarıda problemin dərəcəsindən asılı olaraq yuxarıda qeyd etdiyimiz dövlət müəssisələri ilə yaxından əməkdaşlıq edirik. Eyni zamanda digər psixoloji mərkəzlərlə də əməkdaşlıq edirik. Bu  işin keyfiyyəti üçün vacib bir məqamdır. Əməkdaşlıq hər zaman bir işin daha yüksək səviyyədə görülməsinə yönəlmiş addımdır.   

- Bu gün Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzi  valideynlərin, gənclərin, ailələrin ən çox etibar etdiyi psixoloji mərkəzdir? Bu  etibara necə nail olmusunuz?

- Bu bir reallıqdır ki, Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzi insanların güvəndiyi, etibar etdiyi bir müəssisədir. Əsas diqqətimiz də bu güvəni qoruyub saxlamağa yönəlib. Öncələrdə güvən qazanmağa çalışırdıqsa, bu gün onu qorumaq və daha üst səviyyəyə qaldırmaq istiqamətində mücadilə aparırıq. Məsuliyyət böyükdür. Öhdəsindən şükürlər olsun ki, yaxşıda gəlirik. Etibarı necə qazandıq? Özümüz kimi olduq, rol oynamadıq!  Mövlanənin gözəl bir sözü var. Deyir, bizi bilən bilir, bilməyən də özü kimi bilir. Mərkəz çalışdırmaq çox çətin bir işdir. İstər Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzi, istərsə də Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzi təvazökarlıqdan uzaq olsa da deməliyəm ki, Azərbaycanın aparıcı özəl psixoloji Mərkəzlərdir. 7 illik fəlaiyyətimiz dövründə biz insanların psixoloji maariflənməsi istiqamətində yüzdən yuxarı layihələr həyata keçirmişik. Bu gün fəaliyyət göstərən mərkəzlərin böyük bir qismi indi bizim 7 il bundan əvvəl getdiyimiz yolu gedirlər. Bir çox Mərkəzlərdə bizim mütəxəssislər çalışır. Bu bizim uğurumuzdur. Görülən məqsədyönlü işlərin nəticəsidir.

- Sizin fikrinizcə, bu gün ailə münasibətlərinə mənfi təsir göstərən ən başlıca amillər hansılardır?

- Bilirsiniz ki, ailə psixoloqu olaraq Mərkəzdə həm fərdi seanslar aparır, həm də rəhbərlik edirəm. Iki işi bir arada həyata keçirmək zaman baxımından müəyyən problemlər yaratsa da, işimizi, peşəmizi sevməyimiz motivasiyamızı daha üst səviyyədə saxlamağa kömək edir. Mərkəzdə daha çox ailələrlə çalışıram. Bugün ailə problemləri bilirsiniz ki, çox geniş yayılıb. Ailədaxili konfliktlər, boşanmalar həm bir mütəxəssis, həm də  bir vətəndaş olaraq bizi narahat edir. Çünki, tarixən Azərbaycanda ailə bağları möhkəm olub. Ailə bizim üçün müqəddəs olub. Bu gün biz dəyərlərin aşılandığını, ailələrə kənar müdaxilələrin olduğunu görürük. Texnologiyanın inkişafı, bu prosesi sürətləndirdi.

- Bəs ailədə tarazlığı necə qorumaq olar?

- Bütün hallarda problem varsa həll yolu da var. Bugün Azərbaycanda gözəl ailələr mövcuddur.  Gözəl nümunələr var. Onların təbliğatını aparmaq lazımdır. Ailədə səmiyyət, güvən vacibdir. Bütün ailələrdə problem olub. Ailə bərabər şəkildə problemi aradan qaldırmaqla möhkəmlənib. Bugün buna çalışmaq lazımdır. Ailə psixologiyası, ailə dəyərləri ilə bağlı geniş maariflənmə işi aparmaq , əsas diqqəti psixi sağlamlığa yönəltmək lazımdır.

Elnur müəllimin sözlərinə görə mərkəzə son zamanlar edilən müraciətlər içərisində müxtəlif səbəblərdən qaynaqlanan və müxtəlif yaş dövrlərində görülən depressiya da xüsusi yer tutur. Bu barədə mərkəzin psixoloqu Aygün Ağabalayeva ilə söhbət apardıq.

- Aygün xanım , Depressiya  demək olar ki, bütün insanların həyatlarında heç olmasa bir dəfə də olsa qarşılaşdıqları psixoloji problemlərdəndir.  Hazırda insanların depressiyaya düşməsinə ən çox nələr səbəb olur?

- Müasir dövrdə depressiya geniş yayılmış psixoloji pozuntudur.Və bunun yaranma səbəbləri də müxtəlifdir.Depressiya hər yaşda və hər sosial qrup nümayəndələrində müşahidə oluna bilər.  Depressiv pozuntuya psixololoji travmalar, məsələn mənfi ailə münasibətləri, boşanmalar, yaxın bir insanın dünyasın dəyişməsi (itirməsi), işindən  ayrılması gətirib cıxarır. Bir çox səbəblər qeyd etmək olar: insanın həyatda olan davamlı uğursuzluqları, monoton həyat tərzi, işsizlik, yaxınını itirmə və s.

- Depressiyadan necə qurtulmaq olar?

- Depressiya mütəxəssis tərəfindən müalicə edilməsi vacibdir, çünki ən çox intihar riski məhz bu halda artır. Müalicə olunmayanda aylar, illər boyu davam  edə bilər. Depressiya müalicəsində psixoterapiya və dərmandan istifadə olunur. Dərmanlar hər pasient üçün fərdi seçilir və müalicə bir neçə ay davam olunmalıdır. Depressiya gizli gəlir. Adətən ilkin simptom əhval-  ruhiyyənin  tez-tez  səbəbsiz dəyişməsi olur.  Əksəriyyət insanlar buna  əhəmiyyət vermirlər. Və getdikcə vəziyyət ciddiləşir. Depressiyanin yüngül formasindan insan özüdə qurtula bilər.

Mütəxəssislərlə ümumi söhbət zamanı ortaya çıxdı ki, evdən çölə çıxmaqda çətinlik çəkən, qorxular yaşayan, daim ona və ya yaxınlarına nəsə olacağı qorxusu ilə yaşayan insanlar da sıx-sıx müraciət edənlər sırasında olurlar və uğurlu iş nəticəsində normal həyatlarına qayıdırlar. Mərkəzin Panik Ataklı xəstələrlə daha çox işləyən mütəxəssisi Lalə Əhmədovadan bizə bu barədə daha geniş məlumat verməsini rica etdik.

- Lalə xanım, Panik Atak xəstəliyi bugün insanları evə məhkum edən və ya evdən çox da uzaqlaşmağa qoymayan, ölüm qorxusu ilə yaşadan bir psixoloji xəstəlikdir.  Bu xəstəliyin yaranma səbəbləri nələrdir?

- Panik Atak qorxu və narahatçılıq hisslərinin tutma şəklində qəflətən başlayıb 10 dəqiqə ərzində ən pis səviyyəyə çatan psixoloji narahatçılıqdır. Xəstə 10 dəqiqə ərzində öləcəyini infarkt keçirəcəyini düşünür və özünə nəzarəti itirir.

Krizlər adətən  insanların çox olduğu yerlərdə qapalı otaqda, liftdə, tıxacda, metroda və s. gəlir. Xəstə atak sonrası çox halsız və ümidsiz olur. Evdən tək çıxmağa qorxur, daim yanında güvənəcəyi bir insanın olmasını istəyir. Panik narahatçılıqda qan təzyiqinin düşməsi və ya qalxması müşahidə edilə bilər.

Yaranma səbəblərinə gəldikdə isə stress, qorxu, qəfil itki, qəza bəzi hallarda isə bir müddət hər hansı bir xəstəlikdən əziyyət çəkən ( məs,onkoloji) insanlarda daha çox rast gəlinə bilir.

- Panik Atakın müalicəsi varmı və terapiyası təxmini olaraq neçə seans davam edə bilir?

- Əlbəttə ki, müalicəsi mümkündür. Panik atak və ya həyəcan pozuntusu keçirən insanlarda terapiya 2 mütəxəssis tərəfindən həyata keçirilir. Psixoloq və Psixoterapevt. Həm ataklara psixoloji hazırlıq və şiddətin  vurulması, həm də dərmanlar vasitəsilə həyəcanın şiddətini azaltma, təşviş göstəricilərinin salınması.

Terapiya müddəti isə xəstəliyin hansı stadiyasında psixoloqa müraciət olunmasından birbaşa asılıdır. İlkin mərhələlərdə terapiya müddəti daha qısa olduğu halda, əgər artıq xəstəlik xroniki mərhələdədirsə 3 aydan 6 aya qədər uzana bilir.

Mərkəzin psixoterapevti Orxan Fərəcli isə Panik Atak xəstəliyinin klinik tərəflərindən danışdı.

“Panik atakın təxminən 13 əlaməti var. Bu əlamətlərin 4 və ya daha çoxunun olması xəstədə panik atakın olmasına işarə edir.
1 - Ürək döyüntülərinin sayının artması
2 - Tərləmə
3 - Titrəmə
4 - Boğulma
5 - Nəfəsin kəsilməsi
6 - Sinədə ağrı
7 - Ürək bulanması və ya qarında ağrı

8 – Gözlərin qaralması, başın fırlanması,
huşun itməsi
9 - Ətrafı hiss etməmək (sanki hər şeyi
yuxuda görür)
10 - Özünə nəzarəti itirmək
11 - Ölüm qorxusunun yaranması
12 - Bütün duyğuların ölməsi
13 - Eyni zamanda bir neçə hissi
yaşamaq (üşütmə, tərləmə və s.)

 Yaranma səbələrinə gəldikdə isə əksər hallarda səbəbsiz olaraq və ya hansısa kiçik bir qorxu hissindən yaranan panik atakın səbəbi kimi beyindəki serotoninin əskikliyi göstərilir. Cəmiyyətdə panik atak narahatlığıyla qarşılaşma faizi 1.5- 3% arasında dəyişir və xəstələrin ¾ -nü qadınlar təşkil edir. Panik atakda qohumluq faktoru olmasa da birinci dərəcəli yaxınlarda bu xəstəliyin müşahidə olunma riski digər şəxslərlə müqayisədə 4-7 qat daha çoxdur.

 Dərman terapiyası zamanı ilk seçim preparatı müasir qrup antidepressantlar olmalıdır. Bəzən paralel olaraq yüngül sakitləşdiricilərdən də istifadə etmək olar.

Xəstəliyin əlamətləri azalan kimi dərmanı kəsmək lazım deyil. Özünüzü yaxşı hiss etdiyiniz andan etibarən müalicə 4-6 ay davam etməlidir. Dərman dozasını və növünü mütləq həkim təyin etməlidir.”

Bilməyənlər üçün onu da qeyd edək ki, Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzində Psixoloji Chek-up ( Psixoloji diaqnostika) xidməti də mövcuddur. Siz gəlib psixoloji diaqnostikadan keçməklə mövcud olan bütün psixoloji narahatlıqlarınızdan xəbərdar ola və bu istiqamətdə korreksiya işinə start verə bilərsiniz. Eyni zaman da evliliyə hazırlaşan gənclərimiz və yeniyetmələrimiz üçün də xüsusi psixoloji diaqnostika proqramları mövcuddur.

Mərkəzin Psixoloji Chek-up üzrə mütəxəssisi Nərmin Quliyeva bizə bu barədə daha geniş məlumat verdi.

-  Nərmin xanım, bizə deyə bilərsinizmi, Psixoloji diaqnostikanın mahiyyəti nədən ibarətdir?

- Psixoloji diaqnostika insana məxsus davranış formasının standart və obyektiv ölçüsüdür. Psixoloji test fərdin bacarıqları, qabiliyyətləri, performansları, motivləri, tutumları, müdafiələri və s. haqqında məlumat verəcək sualların verilməsinə mühit və mümkünlük təmin edən sistemli bir yanaşmadır. Psixoloji diaqnostikada standartlaşdırılmış və metodiki testlərdən istifadə olunur ki, bunlar digər sahələrdə istifadə olunan testlərlə ekvivalentdir. Məsələn, qandakı dəmirin miqdarı nümunə alınaraq yoxlanılırsa, psixologiyada insanın şəxsiyyət xüsusiyyətləri müvafiq testlərlə qiymətləndirilir. Başqa sözlə, psixoloji test, əsas olaraq bir davranış qəlibinin obyektiv və standart şəkildə ölçüsüdür. Ənənəvi olaraq psixoloji testlərin funksiyası, fərdlər arasındakı və ya eyni fərdin fərqli vəziyyətlər qarşısındakı reaksiyaları arasında fərqləri ölçür

-Bu proseduru biraz açıqlaya bilərsinizmi?

- Psixoloji diaqnostika müxtəlif istiqamətlər üzrə aparılır və nəticə obyektiv, keçərli və etibarlı olmaq üzrə raport şəklində təqdim olunur. Raportda problemin hansı dərəcədə qiymətləndirildiyi əks olunur. Psixoloji qiymətləndirmə müddətində müraciət edən şəxsin mümkün psixoloji problemləri, şəxsiyyət xüsusiyyətləri, yaşı, cinsiyyəti, təhsili, sosio-ekonomik nizamı, inanc sistemi, proseslə bağlı gözləntiləri də təsir mənbəyidir. Tətbiq olunacaq test əsnasındakı psixoloji vəziyyəti (əhvalı, yorğun olub-olmadığı, zamanının uyğunluğu v.s.) nəticələrə müsbət və ya mənfi olaraq təsir edə bilər.

- Konsultasiya prosesində psixoloji diaqnostikanın rolu?

- Diaqnostikada nəticəsində əldə olunmuş raporta əsasən problemin dərəcəsi müəyyən olunduqdan sonra konsultasiya prosesi bu istiqamətdə davam etdirilir.

Psixoloq Sevda Xəlilovanın sözlərinə görə, psixoloji diaqnostikadan əldə edilmiş məlumatlar xüsusilə yeniyetmələrin  konsultasiyası prosesində  istiqamətverici bir qüvvəyə malikdir.  Mərkəzin yeniyetmələrlə iş üzrə mütəxəssisi psixoloq Sevda Xəlilova eyni zamanda bizə  son zamanlar yeniyemtələrlə əlaqədar olan müraciətlər, geniş yayılmış narahatlıqlar barədə danışdı.

- Bilirsiniz ki, yeniyetməlik yaş dövrü insan həyatının ən böhranlı yaş dövrü sayılır. Bu dövrün əsas xüsusiyyəti inkişafın bütün sahələrini əhatə fizioloji və psixoloji dəyişikləridir. Hər bir yeniyetmədə  bu dəyişikliklər müxtəlif  getdiyi kimi, onlarn psixi inkişafı da eyni səviyyədə getmir. Ola bilir ki, intellekt səviyyəsinə görə yeniyetmə, amma şəxsiyyət xüsusiyyətinə görə isə hələ uşaqdır. Özünü təsdiqləməyə güclü təlabatlar refleksin inkişaf səviyyəsinə uyğun olmur və yeniyetmə öz daxilində, şəxsiyyətində baş verənlər haqqında özünə hesabat verə bilmir. Ənənəvi olaraq yeniyetməlik yaşları onların öz böyüklərindən uzaqlaşması dövrü kimi özünü biruzə verir. Onlar özlərini valideynlərinə qarşı qoyur, öz hüquq və müstəqilliklərini müdafiə edir. Belə olduqda isə valideynlərlə övlad arasnda münasibətlər pozulur.

Son zamanlar isə yeniyetmələrlə əlaqədar olan müraciətlər, abiturientlərin imtahan həyəcanı ilə bağlıdır. Belə ki, imtahanqabağı və ya imtahan zamanı onalarda təşviş-həyəcan pozuntusu baş verir.

- Bəs övladı abiturient olan valideynlər necə davranmalıdırlar?

- Abiturient valideynləri arasında ən çox rast gəlinən hal ictimai qınağa daha çox yer vermələridir. Belə ki, özlərini qohumların, yaxınların yanında təstiq etmək üçün övladlarına təzyiq edərək imtahanda daha yüksək nəticə əldə etməyi tələb edirlər. Başqalarını onlara nümunə göstərərək “O səndən daha məsuliyyətlidir” və ya “ filankəs gör necə yüksək nəticə göstərir” kimi cümlələrlə övladlarına psixoloji travma verirlər. Buda çox hallarda abiturientdə ruh düşkünlüyünə, müqayisə olunduğu insana qarşı aqressiyaya gətirib çıxarır. Hər bir insanın özünəməxsus potensialı var və hər bir valideyndə öz övladının hansı potensiala malik olduğunu bilməli və bunu qəbul etməlidir.  Bir mütəxəssis və bir ana olaraq valideynlərə səslənirəm, bir ata –ananın övladına verə biləcəyi ən böyük xəzinə elmlə bərabər həm də özgüvən hissidir. Bunu öz övladınızdan əsirgəməyin!

Jurnalımızın baş redaktoru, psixoloq Vüsalə Ələkbərova ilə cütlüklər arasında böyük problemlərdən sayılan Qısqanclıq haqqında danışdıq.

- Vüsalə xanım, qısqanclıq psixoloji problemdirmi?

- Freydin belə bir fikri var: "Qısqanclıq sevginin gözəlliyini və cazibəsini zəhərləyərək məhv edir." Dekarta görə isə qısqanclıq, sahib olduqlarını qorumaq istəyindən yaranan bir qorxudur. Bütün hallarda qısqanclıq insanların normal yaşamına, uğurlu unsiyyət qurmasına mənfi təsir göstərən və istər özündə, istərsə də qarşı tərəfdə mənfi və rahatsızedici emosiyalar yaradan bir duyğudur. İtimək qorxusu, vaxtı ilə yaşanmış uğursuz münasibət nədənilə yaranmış qorxular, aşırı dərəcədə sahiblənmək duyğusu, özgüvənsizlik duyğusu, natamamlıq kompleksi, həyəcan pozuntusu, fərdin paranoid xarakterə malik olması  və s. səbəblərlə ortaya çıxa bilir. Və bunu psixoloji problem hesab edə bilərik!

-  Bəs bu duyğudan necə qurtulmaq olar?

- Ilk öncə bu qısqanclığın altında yatan duyğu və düşüncələri tapmalı, tanımalı daha sonra beyində yer etmiş bu mənfi asossasiyaları müsbət asossasiyalar ilə əvəz edilməlidir. Fərdin özgüvəni qalxmalı , qısqanılan şəxs tərəfindən  dəyərli olduğunu hiss etməli  və qısqanclığı tətikləyən faktorlar nisbətən aradan qaldırılmalıdır. Mütəxəssis yardımı ilə bu duyğuyla daha rahat başa çıxmaq mümkündür.

Bəzən insanlar düşdükləri şəraitdən asılı olaraq özlərini narahat hiss edirlər. Əsasən kütlə qarşısında çxış edərkən, diqqət mərkəzində olarkən müxtəlif komplekslər baş qaldırır və dərhal özlərini itirir, mühitdən uzaqlaşmağa çalışırlar. Psixoloq Validə Abbasova bizə komplekslər, onların yaranma səbəbləri barədə danışdı.

- Ümumən götürəndə komplekslər insanlara həm müsbət ,həm də mənfi təsirlidir.  Müxtəlif səbəblərdən yarana bilir. Ancaq daha çox yeniyetməlik və uşaqlıq dövründə yaşanmış travmalar nəticəsində formalaşır. Bəzən ailələr uşaqlara həddindən artıq qayğı, sevgi göstərirlər, daim uşaqlarını digərlərinin yanında tərifləyirlər. Ailədə az qayğı, sevgi görən uşaqların özünəinamı aşağı olur. Bu da gələcəkdə aşağılıq kompleksinə səbəb olur.

- Validə xanım, insanları rahat yaşamağa qoymayan bu komplekslərdən necə qurtulmaq olar?

- Hər şeydən öncə özgüvən hissini formalaşdırmaq lazımdır. Çünki komplekslərin yaranmasının  kökündə bu və ya digər səbəblərdən yaranmış olan özgüvənsizlik və ya özgüvən hissinin aşağı olmasıdır. Bu yönümlü işlər aparılarsa komplekslərdən rahatlıqla qurtulmaq və rahat yaşama dönmək mümükündür. Bundan başqa pozitiv olmaq, hadisələrə fərqli mövqedən yanaşmaq, arzuları addım – addım həyata keçirmək və s. problemdən qurtulmağa yardımçı ola bilər.

Mərkəzin psixoterapevti Denis Rzayev də cəmiyyətdə yayılmış əsas kliniki problemlərdən bəhs edərək bildirdi ki,  “Əhali arasında əsas klinik problemlər nevrotik pozuntulardır – depressiya, obsessiv kompulsiv pozuntular, fobiyalar, panik atak, təşviş pozuntuları, tiklər və s. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, uşaq və yeniyetmə dövrü üçün  OKP, tiklər ,  xanım pasientlər arasında təşviş, həyəcan pozuntuları, obsessiv-kompulsiv pozuntular, postnatal depressiya,  fobiyalar daha üstünlük təşkil edir.  Xanımlarda eyni zamanda endokrin, ginekoloji pozuntular səbəbilə yaranmış psixi pozuntularda az yer tutmur.  Kişi pasientlər arasında isə daha çox stress,  fobiya, depressiya, əsəb pozuntularına rast gəlirik.”

Denis doktorun sözünə qüvvət olaraq üz tutduq mərkəzinin qadınlarla iş üzrə psixoloqu Sevinc Əlizadənin yanına.

- Sevinc xanım, qadınlarda rast gəlinən əsas psixoloji problemlər hanslardır?

- Qadınlarda ən sıx rast gəlinən psixoloji  problemlər doğum sonrası depressiya (postnatal depressiya)  və obsessiv kompulsiv pozuntulardır . Demək olar ki, bu hallar 85% qadınlarda rast gəlinir. Doğumsonrası depressiya doğumundan sonra 4 həftə, bəzi qadınlarda isə 6 həftəyə qədər davam edə bilər. Bu keçici bir dönəmdir. Bu dönəmi rahat bir şəkildə keçirmək üçün qadınlara məsləhətimiz özlərini çox yormasınlar, yuxularına diqqət etsinlər, sağlam qidalansınlar. Özlərini çarəsiz və gücsüz hiss edərlərsə psixoloq dəstəyi alsınlar.

- Bəs , obsessiyaların hansı növü özünü daha çox biruzə verir?

- Ən çox  təmizlik obsessiyası geniş yayılmışdır. Buna təmizlik xəstəliyi də deyilir. Belə insanlar hər şeyin çirkli olduğuna inanır və tez tez yuma, silmə, təmizləmə kimi hərəkətləri təkrarlayırlar. Əllərini tez-tez yuyar, evi təmizləyər, evə gələn qonağın ardından istifadə elədiyi hər şeyi təmizləyərlər. Belə insanlar ən çox özlərinə zərər vururlar. Zamanının çoxunu təmizliyə ayırdıqları üçün, zaman itkisi yaşayarlar. Qadınlar övladlarına, həyat yoldaşına və s. yetəri qədər vaxt ayıra bilmədikləri üçün ailədaxili kofliktlərin yaranması qaçınlmaz olur. İstər ailədə, istərsə də sosial çevrəsində münasibətləri pozulur. Obsessiv pozuntunun bir çox səbəbləri var. Ailədən irəli gələn səbəblər ola bilər, eyni zamanda yaxınını itirmə, iflas, boşanma kimi acı hadisələr buna yol aça bilər.

Psixoloq Gülər Məmmədova isə müraciət edən gənc ailələrdə xanımların həm də sıx-sıx Vaginizm deyilən bir xəstəlikdən əziyyət çəkdiyini vurğuladı.

 - Gülər xanım, Vaginizm  ailələrin ən sıx rastlaşdığı, mənəvi olaraq ən çox əziyyət çəkdiyi bir problem olmaqla yanaşı, onun haqqında danışmağa, ondan qurtulmağa utanırlar? Siz bizə deyin,nədir axı Vaginizm?

- Vaginizm – bir çox xanımların toy gecəsində təxəyyüllərində  yaratmış olduqları qorxu və vahimə səbəbilə cinsi aktdan psixoloji ve fiziki olaraq  imtina halıdır. Çox gözəl vurğulayırsınız ki, onun haqqında danışmağa utanırlar. Dəhşətlisi isə bundadır ki, çox zaman hər iki tərəf də səbəbkar olaraq bir-birlərini gördükləri və ya açıb ağartmaqdan utandıqları üçün bu problemlə 1 il, 2 il, hətta 5-6 il yaşayırlar.  Vaginizmdən əziyyət çəkən xanımlar təkcə cinsi əlaqə zamanı deyil, hətta adi ginekoloji müayinəyə belə həssas reaksiya göstərirlər.

- Vaginizmin müalicəsi varmı?

- Əgər vaginizm sırf psixoloji səbəblərdən yaranmışsa bunun müalicəsi mümkündür.  Hətta deyərdim ki, çox effektiv, çox rahat bir terapiya üsulu ilə bu ağır psixoloji travma yarada biləcək problemdən asan bir şəkildə qurtulmaq olar. Apardığımız terapiyaların sayəsinə neçə-neçə ailələrə sevinc yaşadaraq  bu probeblemi  birdəfəlik aradan qaldırmışıq.

Son günlərdə fəsil dəyişikliyi ilə əlaqədar olar insanlarda, elə özümüzdə və ətrafımızdakı yaxın insanlarda da ruh düşkünlüyü, halsızlıq, əhvalsızlıq, aqressiya və s. kimi hallar müşahidə edirik. Bu da gündəlik həyatımızda, iş prosesində insanlarla münasibətdə bəzi narahatlıqlara gətirib çıxara bilir. Psixoloq Könül Cəfərova tam da bu mövzuya toxunaraq fikirlərini bizimlə bölüşdü.

- Yaz ayında baş verən mövsüm dəyişikliyi insan orqanizminə təsirsiz ötüşmür. Qışın ağırlığını atmaq  və yazın hərəkətliyinə uyğunlaşmaq təbii ki, insan üçün heç də asan olmur. Bununla əlaqədar da bir qədər yorğunluq, süstlük, iştahasızlıq, yaşamdan zövq ala bilməmək, yuxuya hədsiz meyllilik, həyat ritmini itirmək kimi depressiv halar ortaya çıxır.

- Yaz depressiyasından tez  qurtulmaq  üçün nə tövsiyyə edərdiniz?

- Təbii ki, problem varsa həlli də var. Bunun üçün qışdan yaza keçərkən bol vitamin qəbul etmək- xüsusən B və C vitamini, gün ərzində 2 litrə yaxın su içmək, erkən oyanmaq, əhval-ruhiyyəyə yaxşı təsir edən müsiqilər dinləmək, rahat və sizə xoş təsir edən geyimlərdən istifadə etmək lazımdır. Açıq havada bol -bol gəzin və zövq alacağnız şeylər etməyə çalışın. Beləcə problemin tədricən aradan qalxdığının şahidi olacaqsınız.

Onu da qeyd edək ki, mərkəzdə fərdi psixoloji konsultasiyalar ilə yanaşı, qrup terapiyaları,  eləcə    də Elnur Rüstəmov və digər mütəxəssislər tərəfindən  tədris olunan müxtəlif istiqamətli psixoloji kurslar, seminarlar, treninqlər də keçirilir.  Elnur Rüstəmov bu kurslara,treninqlərə həm psixologiya fakultəsi tələbələri, həm psixoloqlar , həm də psixologiya ilə maraqlanan hər kəsin qatıla biləcəyini vurğuladı.

Beləliklə, Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzində “Bir Gün”ümüz yavaş-yavaş yekunlaşarkən yolumuzu yenidən Elnur Rüstəmovun yanından saldıq.  Gərgin və dinamik iş rejimi arasında bizlərə zaman ayırdığı və rahat şərait yaratdığı üçün Təşəkkürümüzü bildirdik.

Hazırladı: Fəridə Qasımova

Son günlərdə psixoloqların böyük sevinc hissi ilə qarşıladıqları birxəbər yayıldı.Bu xəbər Azərbaycan Psixologiya elminin inkişafı üçün parlaq bir fürsət və tarixi bir hadisə haqqındadır. Azərbaycan, 2017-ci ildəAvropa Gənc Psixoloqlarının 31-ci konqresinə ev sahibliyi etmək haqqını qazandı! Bu uğuru Azərbaycana məhz Onlar qazandırdı. Orxan Oruc-zadə və Rövşən Hümbətov! Bugünki həmsöhbətimiz isə, Belçikanın Gent universitetində magistratura pilləsində psixologiya təhsilini davamet dirən Orxan Oruc-zadədir.  Orxan Oruc-zadə ilə ölkəmizə  qazandırdıqları bu uğur barədə, ümumiyyətlə Avropa Tələbə Psixoloqlar Assosasiyası və bu təşkilatın müxtəlif ölkələrdə təşkil etdiyi konqreslər barədə geniş bir söhbətimiz baş tutdu…

- Ölkəmizə qazandırdığınız bu əlamətdar hadisə üçün həm sizi ,həm də özümüzü, həm də bütünlüklə Azərbaycan psixologiya dünyasın təbrik edirik!

- Çox sağolun, bu uğuru şəxsi uğurum kimi deyil, bütün psixoloqların və bir az da qloballaşdırsaq vətənimizin uğuru kimi dəyərləndirirəm.

- Biraz bizə bəhs edərsinizmi bu necə baş verdi və biz bu ev sahibliyini necə qazandıq?

- Lap əvvəldən başlasaq, 2008-ci ildə Gənc Psixoloqlar Birliyi adlı bir birliyin yaradılması ilə bağlı bir neçə tələbə yoldaşımızla birlikdə təşəbbüs irəli sürdük və çox keçmədən bizim kimi öz ixtisasına həvəsli, öyrənməyə və öyrətməyə meyilli bir qrup formalaşdı. Bu qrupda psixologiya ixtisası olan hər bir universitetdən gənclər var idi. Müxtəlif seminarlar, görüşlər, layihələr həyata keçirməyə başladıq. Daha sonra Avropa Tələbə Psixoloqlar Assosasiyası (EFPSA) adlı bir təşkilatla tanış olduq, EFPSA-da aktiv olan Türkiyəli bir gənc xanım bizə bu təşkilata qoşulmağımız üçün köməklik etdi və 2009-cu ildə Türkiyədə keçirilən milli nümayəndələrin görüşündə iştirak edib, müşahidəçi ölkə kimi təşkilata qoşulduq. 2010-cu ildən isə təşkilatın üzv ölkələrindən biri olduq. EFPSA 32 ölkəni və 11000 nəfər gənc psixoloqu əhatə edən ümumavropa təşkilatıdır. Təşkilatın əsas məqsədi gənc psixoloqlar arasında şəbəkə yaratmaqla onlar arasında elmi, təcrübi və mədəni mübadiləni həyata keçirməkdir. Təşkilatın fəaliyyət istiqamələrinə müxtəlif təlimlər, yay məktəbləri, konfranslar, araşdırma layihələri, mübadilə proqramları və s. daxildir.

Bu günə qədər təxminən 30-dan çox Azərbaycanlı gənc bu təşkilatın müxtəlif tədbirlərində iştirak ediblər. Mən özüm 7 dəfə EFPSA-nın ayrı-ayrı ölkələrdə keçirilən müxtəlif tədbirlərinə qatılmışam. Və hər dəfə düşünürdük ki, niyə də belə bir tədbir bizim ölkədə keçirilməsin, niyə də hər dəfə tədbir keçirilmiş ölkələrlə bağlı məlumat verilən hissədə bizim ölkənin də adı çəkilməsin. Nəhayət, bu il namizədliyimizi vermək qərarına gəldik və 32 ölkənin hər birindən bir milli nümayəndinin iştirak etdiyi gizli səsvermə prosesində EFPSA-nın ən böyük tədbiri olan, 350 nəfər gənci bir araya toplayan illik ümumavropa konqresinin 31-cisinin, yəni 2017-ci ildə keçirilməsi nəzərdə tutulanın ölkəmizdə keçirilməsi haqqını qazandıq.

- Sizcə Azərbaycan psixologiya elmi bu konqresə ev sahibliyi etməyə hazırdırmı?

- Bu sualın üzərində son iki ildə çox düşündük. Təbii ki , bizdə psixologiya elmi, xüsusilə praktik psixologiya yeni bir sahədir. Ancaq yeni bir sahə olması onun inkişaf sürətinə təsir etməməlidir. Müasir dövr, internet əsri hər bir fərddən inkişafın qanunauyğunluqlarına cavab verməyi tələb etdiyi kimi, hər bir sahədə də bu tələbi bizlərin qarşısına qoyur. Əgər Amerikada istehsal olunan ən müasir mobil telefon iki gün sonra vitrinlərdə bizim alıcılara da təklif olunursa, niyə elm sahəsi də belə olmasın?! Iqtisadiyyatın tələb-təklif prinipini elmi məsələlərdə pozmaq olar. Elmi təkliflər bol olsun, mütləq tələb yaranacaq. Tələb olmasa ölkəmizin mütəxəssis ehtiyacını ödəmək üçün əcnəbi kadrlara üz tutmarıq.  Ona görə də, düşünürəm ki, konqresə ev sahibliyi etmək öhdəsindən gəlinə biləcək bir işdir. Kifayət qədər dəyərli mütəxxəssislərimiz , ayrı-ayrı ölkələrdə fəaliyyət göstərən peşəkar həmyerlilərimiz , təşkilatı məsələləri böyük həvəslə yerinə yetirməyə maraqlı olan gənclərimiz var. Bizim üzərimizə düşən təşkilatlanmaq və komanda şəklində işləməkdi. Bir işə başlamaq onun yarısını bitirməkdi, demək ki, artıq yolun ortasındayıq.

- Bu necə bir konqres olacaq, iştirakçı olmaq üçün hansı kriteriyalar lazımdır?

- Konqres hər hansı bir əsas mövzuya həsr olunur və 1 həftə ərzində keçirilən mühazirələr, seminarlar, qrup işləri bu mövzunun ayrı-ayrı elementlərini özündə birləşdirir. Bundan başqa konqres müddətində təşkilatı məsələlərə həsr olunan toplantılar da keçirilir, yeni idarə heyəti, yeni ölkə təmsilçiləri təyin olunur və onlara təşkilatın idarə edilməsi ilə bağlı təlimlər keçirilir.Əlavə olaraq mədəniyyət gecələri təşkil olunur və asudə vaxtlarda ev sahibi olan ölkənin mədəniyyətini nümayiş etdirən fəaliyyətlər təşkil olunur.

Konqresə qoşulmaq üçün elektron müraciət formasını doldurmaq kifayət edir. Tədbir bizim ölkəmizdə keçiriləcəyi üçün 60-70 nəfər yerli iştirakçının qatılaması şansı var. Xüsusi bir kriteriya olmasa da, psixologiya elmi ilə əlaqəli olmaq, xüsusi marağa sahib olmaq əsas tələblərdən biridir.

- Konqres sadəcə tələbə gənclərin iştirakı üçünmü nəzərdə tutulub?

- Əsas hədəf kütləsi gənclər və tələbələr olsa da, istənilən şəxs qoşula bilər. Yerli mütəxəssislər, tələbələr istədikləri halda aktiv iştirakçı kimi öz araşdırdıqları mövzu ilə konqresdə istədikləri formada  (qrup işi, təlim, kağız təqdimatı və s.) təqdimat edə bilərlər və həmçinin, passiv iştirakçı olaraq dinləyici qismində də qatıla bilərlər.

- Xaricdə psixologiya təhsili almağınız sizə hansı üstünlükləri qazandırdı? Ümumiyyətlə , xaricdə təhsil almaq istəyən gənclərimizə nə kimi tövsiyyələriniz olardı?

- Ümumiyyətlə ixtisasdan və qazandığın elmi bilikdən asılı olmayaraq, xaricdə təhsil almaq insanın özünü tanıması üçün bir şansdır, xüsusilə də, əgər psixoloqsansa özünü müşahidə və analiz üçün əla fürsətdir. Bundan başqa insanın dünyagörüşünə verdiyi töhvələr kifayət qədərdir.
Verilən dərslərin məzmunu ilə tanış olduqca, Azərbaycanda keçirilən dərslərlə istər istəməz müqayisə aparmaq məcburiyyətində qalırsan. Görürsən ki, burda da Lorensin  qazlar üzərində apardığı eyni təcrübələrdən, Maslaounun  eyni ehtiyaclar pramidasından, Yunqun eyni arxeotiplərindən danışılır. Yəni sxematik olaraq təxminən eyni mövzular, ancaq təhsil sisteminin mükəmməlliyi eyni mövzulara başqa aspektən və dərkolunabilən bucaqdan baxmağa məcbur edir. Nəzəri biliklər həyatı misallarla əlaqəli formada çatdırılır, tələbənin öz fərziyyəsini irəli sürmə fürsəti yaradılır, ən dahi alimin nəzəriyyəsinə qarşı ən primitiv tələbə fərziyyələri belə müzakirə olunur və bütün bunlar tələbəni öz ixtisasının peşəkar bilicisi edə bilir. Ümid edirəm ki, tezliklə bizdə də bu cür tələbəyə yönəlik təhsil şəraiti yaranacaq, təhsil formal xarakterdən təcrübi formaya keçəcək, tələbə təhsilə diplom almaq üçün vasitə kimi yox, mütəxxəssis olma prosesi kimi baxacaq. Bunun üçün də qərb təhsil sistemində təcrübəsi olan gənclərin çiyin-çiyinə verib işləməsi lazımdır.

Xaricdə təhsil almaq istəyən gənclərə isə yalnız onu tövsiyyə edə bilərəm ki, xaricdə təhsil almağı yalnış motiv üzərində qurmasınlar, yəni, “başımı götürüm qaçım”, “hansı universitet olur olsun”, “hansı ölkə olur olsun”, “əsas odu xarici diplomum olsun” kimi düşüncələr ilə yola çıxmaq vaxt və enerji intkisindən başqa bir şey olmaz.

- Biraz gələcək planlarınızdan bəhs edərsinizmi? Üfüqdə nələr var?

- Azərbaycan psixoloji xidmətin və elmi araşdırmaların dünya səviyyəsinə uyğunlaşdırılması istiqamətində edilə biləcək hər bir işi görə bilməkdir əsas planlar.

- Həmyaşıdlarınıza baxdıqda qazandığınız uğurlar təqdirəlayiqdir. Bu sahədə sizə kimlər dəstək oldu?

Qismət, taleh məsələlərinə birmənalı yanaşmasam da, ancaq qismətimdən həmişə qarşıma yaxşı insanlar çıxıb. Beynəlxalq tədbirlərdə iştirakım üçün Azərbaycan Republikası Gənclər və İdman Nazirliyi, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Gənclər Fondu dəfələrlə maliyyə yardımı göstərib. Birgə işlədiyim şəxslər, universitet müəllimləri, hər zaman dəstək olduqlarını hiss etdiriblər. Azərbaycan psixologiya elminin ən dəyərli şəxslərindən biri olan, professor, rəhmətlik Əbdül Əlizadənin isə hər dəfə “bu elm artıq sizlərin əlindədi” deməsinin üzərimdə yaratdığı aşırı məsuliyyətini və bu məsuliyyətdən yaranan motivasiyanı hiss etmişəm.

- Düşüncə jurnalı azərbaycanda ilk elmi-publisistik psixologiya jurnalı olaraq psixoloq Elnur Rüstəmovun rəhbərliyi və psixoloq Vüsalə Ələkəboravın baş redaktorluğu altında fəaliyyət göstərir. Məqsədimiz Azərbaycanda Psixologiyanın yayılmasına, inkişafına və əhalinin maariflənməsinə xidmət etməkdir. Bizim üçün maraqlıdır, Azərbaycandakı və Belçikadakı psixoloji mərkəzlər və ümumilikdə psixoloji mühiti  müqayisə etməli olsaq nə kimi fərqli nüansları qeyd edə bilərsiniz?

- Kifayət qədər fərqlər var, bu fərqlərin ən başlıcası etnopsixoloji amillərlə bağlıdı. Digər fərqliliklər isə etnopsixoloji fərqliliklərin törəmələridi. İlk növbədə Belçika və digər qərb ölkələrində psixoloji xidməti tənzimləyən xüsusi qanunlar mövcuddur. Psixoloji xidmət dövlətin sosial siyasətinin bir hissəsi kimi qəbul olunur. Hər kəsin tibbi, əmlak siğortası kimi psixoloji xidmətlə də bağlı siğortası var. Bu isə insanlarda psixoloji xidmətdən yararlanmağı bir mədəniyyət formasına çevirir. Psixoloji mərkəzlər xüsusi dövlət nəzarəti altında və lisenziya ilə fəaliyyət göstərir. Lisenziya almaq üçün çox ciddi şərtlər qoyulur. Hansı ki, Azərbaycanda bu cür şərtlərə cavab verən psixoloji mərkəzlərin sayı demək olar ki, yox səviyyəsindədir. Bu cür müqayisə Azərbaycanda psixoloji xidmətin qənaətbəxş səviyyədə olmadığını söyləsə də, bu sahənin bizdə yeni olması yaxın gələcəyə optimist baxmağa əsas verir. Son illərə qədər bizdə psixoloji xidmət yox dərəcəsində idi, ona görə də dövlət səviyyəsində bununla bağlı qanun qəbul edilməsi ehtiyacı yaranmamışdı. Ancaq son onillikdə psixoloji xidmətlə bağlı sürətli inkişaf var. Bəzən bu inkişafdan yararlanmaq istəyən, psixoloji xidmətə biznes marağı ilə yanaşanlar olsa da, bu da inkişafın bu mərhələsi üçün gözyumulandır. Ən azından insanlarda psixoloji xidmətdən yararlanmaqla bağlı vərdişin formalaşdırılmasına köməklik edir. Və əminəm ki, yaxın illərdə psixoloji xidmətin tənzimlənməsi ilə bağlı xüsusi qanun qəbul olunacaqdır. Amma buna qədər də, həmin qanunun tələblərinə cavab verə biləcək psixoloqlar formalaşmalıdır.

Düşüncə jurnalının da fəaliyyəti bu baxımdan çox əhəmiyyətlidir. Bu kimi maarifləndirmə və təbliğat vasitələrinin sayının çoxluğu ümumi inkişafın daha da sürətləndirilməsinə səbəb olar. Bu yolda düşüncə kollektivinə uğur və tükənməz enerji arzulayıram.

Psixoloq, psixiatr, psixoterapevt və ya nevropatoloq. İnsanlar bəzən problemləri olduqda bunların hansına müraciət edəcəklərini bilmirlər. Hətta yanlış müraciət etdikləri zamanlar da olur. Mütəxəssislər də bu problemlə üzləşdiklərini bildirirlər. Bəs hansı hallarda hansı mütəxəssisə müraciət etmək lazımdır?

Psixoloq Elnur Rüstəmov qəzetimizə açıqlamasında bildirdi ki, Azərbaycanda psixiatr, nevropatoloqlara müraciət tarixi psixoloqlardan çox illər öncə mövcud olub. Tətbiqi psixologiya, konkret psixoloji seanslar, psixoloqa müraciətlər isə yeni yaranır: “Psixoloq seanslar aparır, konkret psixoloji problemlər üzərində psixoterapiyanın texnikalarından istifadə edərək qarşı tərəfə düşdüyü çətin situasiyadan çıxmaqda yardımçı olur. Psixoloq müraciət edən insanın probleminin nə ilə bağlı olduğuna fikir verir. Əgər nevrolojidirsə, nevropatoloqla, psixiatrikdirsə, o zaman psixiatrla birgə iş aparır. Nəinki psixiatr və nevropatoloqla, eyni zamanda kardioloq, uroloq, terapevtlə də işləyir”.

E.Rüstəmov deyir ki, psixoloji narahatlıqların getdikcə artması tendensiyası gedir və bu da psixoloqların məsuliyyətini artırır: “Bütün dünyada psixoloji problemlər artır. Bu gün sürət əsrində yaşayırıq və hər şey zamanla adiləşir. Problem yüngüldürsə, psixoloq özü, əgər ağırdırsa, psixiatrla paralel iş aparmalıdır. Psixoloqlara müraciətlər getdikcə artır. Bu isə psixoloqların qarşısına yeni tələblər qoyur. İşini daha yüksək səviyyədə qurmaq, məsələyə daha peşəkar yanaşmaq, standartlara riayət etmək psixoloqlar qarşısında öz işlərini daha peşəkar qurmaqda məsuliyyət qoyur. Peşəkar psixoloqlar da bunlara riayət etməyə çalışırlar”.

E.Rüstəmovun sözlərinə görə, peşəkar psixoloq ona müraciət edən şəxsin durumunu təyin edir və necə bir iş aparacağını müəyyənləşdirir. Psixoterapevt həkim sayılmır və onun da dərman təyin etmək ixtiyarı yoxdur: “Psixoloq pasientlə şüur səviyyəsində iş görür. Motivasiya, gündəlik həyat rejimi qura bilməməsi, səhər oyana bilməməsi, kitab oxumaqda çətinlik çəkməsi ilə bağlı psixoloji vəziyyətlərdə kömək edir. Bunlar isə 5-6 seanslıq işlərdir. Psixoterapevt isə şüuraltı ilə işləyən mütəxəssisdir. Onların apardıqları seanslar 6 dəfədən çox olur. Məsələn, depressiya, fobiyaları olan insanlar üçün psixoterapiya təyin olunur. Bizdə yanlış olaraq deyirlər ki, psixoterapevt tibb təhsilli olmalıdır. Psixoterapevtin tibb təhsili alması vacib deyil. Psixiatr psixoterapiya üzrə də ixtisaslaşıbsa, onun seans aparmağa və dərman yazmağa ixtiyarı var. Tibb təhsili olmayan psixoloq psixoterapiya aparırsa, onun dərman yazması cinayətdir. Dərmanın təyinatını bilsə belə, onu yazmağa ixtiyarı yoxdur”.

Nevropatoloq Rima İbadova da deyir ki, bəzən insanlar nevropatoloq, psixiatr və psixoloqa müraciət etməklə bağlı məlumatsız olurlar. O, nevropatoloqa hansı hallarda müraciət etməyin lazım olduğu haqda məlumat verdi. Bildirdi ki, nevropatoloq sinir sistemi və onunla bağlı xəstəliklərlə, daha çox nevroloji problemlərlə məşğul olur: “Bu həm baş, həm də orqanizmdə olan ağrılarla bağlıdır. Ağrıların nədən qaynaqlandığını tapıb müalicə etməlidir. 

Nevropatoloqa ən çox müraciət baş ağrıları ilə bağlı olur. Sinir-əzələ, sinirlə bağlı hərəkət xəstəlikləri və yeriş problemlərində, əzələ tonusunun yüksəlməsi, düşməsi, hissi sinirlərlə bağlı olan problemlərdə nevropatoloq səbəbi araşdırmalı, müalicəni təyin etməlidir. Uşaqlarda başın ölçüsünün böyük və ya kiçik olması, başda mayenin toplanmasının səbəbinin tapılmasında və düzgün istiqamətləndirilməsində ilkin müraciət nevropatoloqa olmalıdır. Gözün hərəkət problemləri də nevropatoloqa aid olsa da, müalicə göz həkimi ilə birlikdə dəyərləndirilir. Amma ilkin olaraq nevropatoloqa müraciət etmək lazımdır. İnsanlar göz qapağının düşməsi, bu və ya digər dərəcədə çəpliyin olması zamanı da nevropatoloqa müraciət edə bilərlər. Həm yuxu, həm də adi vaxtda baş verən epileptik tutmalar yuxuda gecə terroru, gecə kabusu, narahat ayaqlar sindromu nevropatoloqa müraciət səbəblərindən geniş yayılanlarıdır. Yuxu problemlərində isə psixiatra da müraciət etmək olar”.

R.İbadovanın sözlərinə görə də, bəzi xəstəlikləri psixiatr və nevropatoloq bir yerdə araşdırmalıdır: “Qəflətən şüurda baş verən dəyişikliklər, normal insanda qəflətən şüur bulanıqlığının olması, huşda aydınlığın itməsi, normal insanda birdən-birə anormal hərəkətlərin mövcud olması psixiatrik olaraq araşdırılır. Amma müxtəlif irsi genetik xəstəliklər nevropatoloq tərəfindən də inkar edilməlidir”.

Psixoterapevt Araz Manuçehri isə bildirdi ki, psixika ilə bağlı problem çox vaxt bu sahəyə uyğun mütəxəssislərin birgə işi nəticəsinə həll olunmalıdır: “Bəzən psixiatr, psixoloq, nevropatoloqla yanaşı, sosial işçi və psixoterapevtin də birgə işi tələb olunur. Konkret psixiatr işi isə psixoz hallarda aparılır. Qulağa səs, gözünün qabağına şəkillər gəlməsi, düşüncə pozuntusu, sayıqlamalar, intihar meyillilik və psixiatrik depressiyalar sırf psixiatrın işidir. Amma elə hallar var ki, psixiatr onun öhdəsindən tək gələ bilmir. O zaman ehtiyac olduğu halda digər əlaqəli mütəxəssislə birgə iş aparır. Xəstəliklərin çoxunun müalicəsində mütəxəssislərin birgə əməyi tələb olunur”.

A.Manuçehri onu da bildirdi ki, yalnız psixologiya fakültəsini bitirən şəxsin resept yazmağa ixtiyarı yoxdur. Psixiatr təhsili varsa, resept yazmağa tam ixtiyarı var: “Xəstədə kardioloji və yaxud başqa nə isə problem varsa, mən onu həkimin yanına göndərirəm. Mənim yalnız ilkin tibbi yardım göstərməyə ixtiyarım var. Ondan artığına səlahiyyətim və biliyim yetməz. Həkimlər psixiatrik ilkin yardımı bilirlər. Əgər onların qarşısına belə bir xəstə çıxırsa, ilkin tibb yardımı göstərib, sonradan psixiatra istiqamətləndirirlər”.

“Düşüncə” Psixologiya Jurnalının yolu bir daha Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzindən düşdü. Bu dəfəki həmsöhbətimiz isə mərkəzin yeniyetmələrlə iş üzrə mütəxəssisi Vəfa Rəşidova oldu. Vəfa xanımla yeniyetmə mərhələsinin özəllikləri, yeniyetmə psixologiyası, bu dövrdə valideynlərin övladlarına yanaşma tərzi və s. barədə geniş bir söhbətimiz baş tutdu.

-Yeniyetmə mərhələsinə qədəm qoymuş övladı olan çox ailələr üçün problemlər başlamışdır deməkdir. Niyə valideynlə övladı arasındakı ən böyük anlaşılmamazlıqlar məhz bu dövrə təsadüf edir?

-Bildiyiniz kimi yeniyetməlik ən həssas yaş dövrlərindən biridir. Və qeyd etməliyik ki, bu dövr yeniyetmə üçün heç də asan bir dövr sayıla bilməz. Buna görə də övladı yeniyetməlik dövrünə qədəm qoyduqda valideynlərdə qeyri-ixtiyarı bir qorxu baş qaldırır. Toplumun beyninə yeridilmiş ümumi bir fikir var, uşaqlar bu yaş dövrünə gəldiyi zaman çox diqqətli olmaq lazımdır, övladım kiminlə dostluq edəcək, hara gedəcək-hardan gələcək, nə kimi işlərlə məşğul olacaq və s. kimi fikirlər valideynlərdə aşırı bir qorxuya səbəb olur. Və valideyndən övladına qarşı diqqət getdikcə artmağa başlayır. Birdən mən uşağıma yaxşı diqqət edə bilmərəm, nəzarət altında saxlaya bilmərəm, gedər başqa adamlara qoşular  və s. düşüncəsiylə daha mühafizəkar davranmağa başlayır. Valideynin bu mühafizəkar davranışı get-gedə təzyiqə çevrilir ki, çox yeniyetmə də bunu qəbul edə bilmir. Çünki  belə vəziyyətdə yeniyetmə özünü sıxılmış, daima nəzarət altında hiss edir  və bundan şikayətlənməyə başlayır, rahatlığı isə onu anlayan  “dostlarda” tapır. Və beləcə də anlaşılmamazlıqlar, problemlər başlamış olur valideynlə övladı arasında.

Biz yeniyetmələrlə konsultasiya prosesində hər iki tərəfi dinlədiyimiz zaman görürük ki, valideyn də bunu bilərəkdən etmir. O, sadəcə övladı üçün ən yaxşısı olsun düşüncəsiylə hərəkət edir və ən yaxşısını etdiyini düşünür.

Yeniyetməni dinlədiyimiz zaman isə görürük ki, o bütün bunları ayrı cür dəyərləndirir. Mənim valideynlərim məni başa düşmür, heç vaxt da düşməyəcək,ailəm mənə inanmır və s.

-Bu qədər aqressiv və laqeyd bir görünüşün ardından nəzər salsaq, yeniyetmə əslində nə hiss edir və onunla necə davranılsın istəyir?

-Ümumiyyətlə, yeniyetmə deyərkən insanların gözünün önündə aqressiv bir fərd, aqressiv bir şəxsiyyət gəlir. Əslində isə onları bir dinləsək görəcəyik ki, həqiqətdə göründükləri kimi deyillər, çox daha yumuşaq, çox daha mülayim xarakterə malikdirlər.  Bütün aqressivliklərinin kökündə əsasən özgüvənlərinin aşağı olması, yaşadıqları daxili qorxular dayanır. Onların daha çox dinlənilməyə, daha çox sevgiyə və qayğıya ehtiyacları var əslində.  Hansı ki, diqqətlə baxsaq görərik ki, bütün problemli yeniyetməlik keçirən uşaqlar əslində ailələrində sevgi doyumsuzluğu və qayğı əskikliyi içərisində böyüyüblər.

-Yeniyetməlik dövründə ünsiyyət problemləri necə həll edilə bilər?

-Yeniyetmələr sadəcə ailəsiylə deyil dostları, yaxınları, ətrafında olan digər insanlarla da ünsiyyət qırıqlıqları yaşaya bilirlər. Çünki bu yaş dövründə onlar məğlubiyyəti qəbul etmək istəmirlər, qəbul edə bilmirlər. Onlar üçün məğlubiyyət böyük bir tragediya, həyatlarında  böyük bir travma sayılır.Onlara aşılamaq lazımdır ki, insan məğlubiyyəti də qalibiyyət kimi normal qəbul etməyi bacarmalıdır.  Yeniyetmələri kim formalaşdırır? Böyüdüyü ailə və valideynlər! Burada da iş birbaşa valideylərin üzərin düşür. Bu fikirlər əslində ta uşaqlıq yaşlarından onun şüuraltısına aşılanmış olmalıdır.  Bir psixoloqun üzərinə düşən əsas iş isə bu kimi vəziyyətlərdə  yeniyetməyə proseslərə birtərəfli deyil bütov bir şəkildə baxa bilməyi  təmin etməkdir. Psixoloq bir güzgü rolunu oynamalıdır.  Onu kənardan özünə göstərməyi bacarmalıdır. Ona tənqidlə yox, ittihamla yox , anlayışla, empati quraraq, “Mən Səni anlayıram” mesajın ötürərək  yanaşmaq lazımdır.

-Yeniyetməlik dövründə uşaqların ən sıx qarşılaşdıqları psixoloji problemlər hansılardır?

-Ən sıx qarşlaşılan psixoloji problemlər yenə də qeyd edirəm ki, ilk növbədə validyenlərlə, ailə ilə əlaqədar olur. İkinci növbədə isə sevgi və sevgidə uğursuzluq. Bilirsiniz, bu yaş dövründə yeniyetmələrin gözündə sevgi anlayışı sanki bir etalon olur. Düşünürlər ki, bu dəfə alınmadısa demək ki, bitdi hər şey, bir daha ondan idealın tapa bilməyəcəm və s. gözləntiləri hədsiz dərəcədə çox olur.  İlk sevgisini o qədər böyüdür, o qədər ilahiləşdirir ki, bunun fonunda itirmə qorxusu yaranır. Və hansısa bir uğursuz münasibət kifayət edir ki, bütün həyatlarını alt-üst etsinlər. Sonda ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, ən sıx rastlanan psixoloji problemlər  sevgidə uğursuzluq, vaideynlərlə anlaşılmazlıq, özgüvən əskikliyi, aqressiya, davranış pozuntuları və s. kimi göstərilə bilər.

-Uşaqları pis vərdişlərdən və təhlükəli dostluqlar qurmaqdan necə qorumaq olar?

-Yeniyetmələr valideynlərin himayəsində olur deyə onların davranışında, onların xarakterinin formalaşmasında həlledici rolu valideynlər oynayır. Ona görə də  ən böyük məsuliyyət də elə valideynlərin üzərinə düşür.  Validyenlər uşağin ehtiyacı olan isti ocağı, isti mühiti öz evlərində yaratmağı bacarmalıdırlar ki, uşaqlar da ətrafa çox meyl etməsinlər, rahatlığı və hüzuru evdən kənarda  hansısa dırnaq arası dostluqlarda, düzgün olmayan mühitlərdə axtarmağa cəhd etməsinlər.

-Yeniyetmələrlə bağlı müraciətlər ən çox hansı ilkin simptomlarla olur? Yəni valideyni nə narahat edir ki, onlar psixoloq müraciət etmək zərurəti hiss edirlər?

-İlkin simptomlar xüsusən bunlar olur, valideyn deyir ki, mənim övladım artıq vaxtının çoxunu internetdə, telefonda keçirməyə başlayıb, son zamanlarda hədsiz dərəcədə özünəqapanma halları müşahidə edilir, daim öz otağına çəkilmək istəyir, tək qalmaq istəyir, ailə fərdləri ilə ünsiyyət sıfır dərəcəsinə enir, ailəyə və ətrafına qarşı aqressiv münasibət bəsləyir, dərslərinə qarşı diqqəti və marağı azalıb, davranış pozuntuları müşahidə edirlər və s.

-Təcrübəniz dövründə yeniyetmələrlə bağlı ən yadda qalan hadisə?

-Təbii ki, çox maraqlı hadisələr olur. Ancaq heç unutmadığım bir hadisəni danışacağam sizə,təbii ki anonimliyi qorumaq şərtilə.

Bir gün bir yeniyetmə pasientim gəlir anası ilə.  Ana ilə aralarında hədsiz insident və problemlər var idi. Əsası evdən qaynaqlanan bir sıra problemlər üzündən bu xanım emolar qrupuna yönəlmişdi. O qədər onunla empati qurmuşdum, səbrlə dinləmişdim ki,  bir gün mən onu yola salarkən, məni sıx –sıx qucaqladı birdən və  “ kaş ki, mənim anam da sizin kimi olaydı” dedi.  Onun bu cümləsi mənə daha çox şeyləri anlatdı əslində. Və çox şükr ki, daha sonrakı senaslarda  uğurlu nəticələrimiz oldu. Nəhayət son senas günü yaşanan səhnəni heç vaxt unutmuram.  Yanıma aralarında, ünsiyyət qurma prosesində böyük uçurumlar yaranmış şəkildə gələn bu ana və qız, son seansda elə möhkəm qucaqlaşmışdılar ki... Bu mənim üçün dünyalar bədəl bir hiss idi inanın... Sanki uzun illərin ayrılığından sonra yenidən qovuşmuş kimi idilər. Elə ana özü də dedi ki, “Vəfa xanım, Siz sanki mənə övladımı yenidən qaytardınız!”  Bu mənim üçün əsl xoşbəxtlik idi....

-Vəfa xanım, son olaraq bu dövrdə ailənin üzərinə düşən vəzifələr nələrdir, valideynlər necə davranmalı?

-Valideynlər biraz daha diqqətli olmalıdırlar bu yaş dövründə. Təzyiqdən , basqıdan vaz keçməlidirlər. Bunlar istənilən münasibəti korlayan ünsürlərdir. Hər şeydən öncə valideyn öz övladını tanımalıdır, hansı xarakterə, hansı xislətə malik olduğuna bələd olmalıdır. Bələd olmağı üçün də onunla ünsiyyətə daha çox meyl etməlidir. Onu görmək istədiyi kimi yox, əslində olduğu kimi qəbul etməyi bacarmalıdır. Hansısa bir problem, yalnış olduğu zaman bir başa ittihamlamaq, ”Sən niyə yalnış etdin, Sən niyə belə etdin, Mənim sənin kimi övladım yoxdur artıq” və s. kimi ifadələr işlətmək yerinə etdiyi yalnış üzərinə danışmaqla, müzkirə etməklə, ona günahkalıq duyğusunu aşılamaq daha doğru olar. Yetər ki, balans qoruyub saxlanılsın. Valideyin nə çox yumşaq olmalı, nə də çox sərt olmalıdır. Bu ikisi arasındakı o qızıl ortanı qoruduğunuz təqdirdə hər şey öz axarında gedəcəkdir.

Fəridə Qasımova

Kulis Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, “Neftçi” Futbol Klubu Müşahidə Şurasının sədri, İnterpolun fəxri səfiri, “Pen-klub”un prezidenti, Xalq yazıçısı, hüquq elmləri doktoru Çingiz Abdullayevin kaspi.az saytına müsahibəsini təqdim edir.

Vaxtını kitab oxumaqla keçirən uşaq

1959-cu il aprelin 7-də Bakıda dünyaya göz açıb. Atası Akif müəllim Böyük Vətən müharibəsinin iştirakçısı olub, Naxçıvan Muxtar Respublikasında prokuror, Bakı şəhərində prokuror müavini, Azərbaycan Vəkillər Kollegiyasının Rəyasət Heyətinin sədri vəzifələrində çalışıb. Anası isə Azərbaycan Sovet Həmkarlar Təşkilatının sədri, sonradan 25 il Marksizm Leninizm Universitetinin rektoru olub.

Ailədə 2 qardaşdan böyüyü olan həmsöhbətimiz kiçik yaşlarından vaxtını əsasən evlərindəki böyük kitabxanada keçirməyi xoşlayıb. Nadinc uşaq olmadığını deyir: “Vaxtımı əsasən kitab oxumaqla keçirirdim. Bütün janrda olan əsərləri oxuyurdum, amma macəra janrında yazılanları daha çox sevirdim. Aleksandr Düma, Jül Vern, Mayn Rid uşaqlıqdan çox sevdiyim yazıçılardır”.

“Riyaziyyatı sevmirdim”

Bakıda 189 saylı orta məktəbdə təhsil alan yazıçı dərslərindən də yaxşı qiymətlər alıb, müxtəlif fənlər üzrə rayon, şəhər olimpiadalarının qalibi olub: “Amma dərs oxumaq mənim üçün maraqsız idi, xüsusən riyaziyyatı sevmirdim. Müəllimə də hər dəfə əsəbiləşirdi ki, gedib olimpiadada 1-ci yeri qazanıram, amma ona qulaq asmıram. Riyaziyyat imtahanında qəzet, kitab oxuyurdum, gözləyirdim ki, uşaqlardan biri mənə düşən məsələni həll etsin, mən də köçürüb müəllimə verim. Özüm fikirləşib məsələni həll etməyi xoşlamırdım. Tarix və ədəbiyyatdan isə 10 il ərzində bir dənə də “4” almamışam. Bu fənləri çox sevirdim”.

“Bizim dostluğumuzu uşaqlarımız davam etdirdi”

Gələn il Ç.Abdullayevin orta məktəbə getməyinin 50 ili tamam olacaq. 1966-cı ildə birinci sinfə birgə getdikləri 4-5 sinif yoldaşı ilə indi də dostluq edir: “Uşaqlığımız çox maraqlı keçib. 1966-cı ildə 1-ci sinfə gedəndə Bakının abı-havası çox maraqlı idi. Valideynlərimiz bir-birlərini yaxşı tanıyırdı, ailəvi gediş-gəlişimiz var idi. Hamımız da Hüsü Hacıyev küçəsində yaşayırdıq. Bizim uşaqlarımız da bir məktəbi qurtarıb, bir sinifdə oxuyublar, indi də dostdurlar”.

“Sinif yoldaşlarım başlarını keçəl qırxdırdı”

Orta məktəb xatirələrini bizimlə bölüşən yazıçı 1972-ci ildə “Beatles” qrupunun Bakıda məşhur olduğunu deyir: “Sinfimizdə 16 oğlan var idi, hamımız saçımızı “Beatles” qrupunun üzvləri kimi uzatmışdıq. Məktəbin direktor müavini bir gün sinfimizə gəldi və tələb etdi ki, hamımız bərbərxanaya gedib saçımızı qırxdıraq. Mən və ən yaxın dostum Elşad Nəsirov harasa getmişdik deyə, saçımızı uşaqlarla birgə deyil, ayrıca düzəltdirdik. Bizim xəbərimiz yox idi ki, 14 oğlan sözü bir yerə qoyublar ki, etiraz əlaməti olaraq hamısı saçlarını keçəl qırxdırsın. Sabahısı oğlanların 14-ü də keçəl vəziyyətdə məktəbə gəldilər. Dustağa oxşayırdılar. Direktor onları görüb çox əsəbiləşdi. Həm hava soyuq idi, həm də qızlar onlara güldüklərindən hamısı kepkada gəzirdilər. Sinifdə iki adam, mən və dostum Elşad Nəsirov başımızı qırxdırmadıq. O hadisənin üstündən 50 ilə yaxın vaxt keçib. Saçlarını keçəl qırxdıran oğlanların 14-nün də indi yaxşı saçları var. Sinfimizdən yalnız iki nəfər – mən və Elşad keçəlik”. (gülür – L.M.)

Hüquqşünas baba, nəvə, nəticə, kötücə...

Orta məktəbi iki “4”lə bitirib hüquqşünas olmağa qərar verir: “Birinci sinifdən bilirdim ki, hüquqa verəcəyəm. Çünki babam, ulu babam, atam, əmim, qardaşım, digər qohumlarım hüquqşünas olublar. Övladlarımın ikisi də, qızım, oğlum da hüquqşünasdır və İngiltərədə çox məşhur şirkətlərdə çalışırlar. Çox sevinirəm ki, mən də bu peşəni seçmişəm. Bu peşə mənə çox şey verib. Mən hüququ bitirməsəydim, bu qədər kitab yaza bilməzdim. Yazıçılar Birliyində də qanunları bilmək maliyyə məsələlərini idarə etməkdə mənə yardımçıdır”.

“14 general bir komandada oynayırdıq”

Atası vəzifədə olsa da, hüquq fakültəsinə daxil olmasında onun heç bir rolunun olmadığını deyir: “Dediyim kimi, orta məktəbdə yaxşı oxuduğuma görə ali məktəbə qəbul zamanı tapşırığa ehtiyacım yox idi. Qrupumuzda oxuyanların 99 faizi o vaxt vəzifədə olanların – nazirlərin, baş nazirin, baş nazirin müavinlərinin, prokurorun, Ali Məhkəmənin sədrinin uşaqları idi. Qrup yoldaşlarımızla boş vaxtlarımızda futbol oynamağı sevirdik. Bizim futbol komandamız həmişə qalib gələrdi. Arada pulla da oynayır və hamını udurduq. O vaxtkı komandanın oyunçuları arasından 14 general çıxıb. Qrup yoldaşlarımızdan hazırda nazir, prokuror, məhkəmə sədri, nazir müavini işləyənlər var. Qrup nümayəndəmiz indi Milli Təhlükəsizlik nazirinin müavini general-leytenant Əli Şəfiyev idi. Prezident Administrasiyasının Hüquq mühafizə orqanları ilə iş şöbəsinin müdiri Fuad Ələsgərov Əli Şəfiyevlə eyni partanı bölüşürdü. Onların arxasında indiki Ağır Cinayətlər üzrə Məhkəmənin sədri Mahmud Nəbiyev və hazırda iqtisadiyyat və sənaye nazirinin müavini postunda çalışan Niyazi Səfərov otururdu. O biri tərəfdə hazırda Qobustan rayonunun icra hakimi olan İsmayıl Vəliyevin partası gəlirdi. Bizim qəbul imtahanı komissiyasının sədri isə indiki Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev idi. Mənim sonuncu imtahanımda ingilis dilindən aldığım “5”i Ramiz müəllim yazmışdı”.

“Heç olmasa müharibədə kimin qalib gəldiyini bilirsən?”

Həmsöhbətimiz tələbə yoldaşları arasında oxumayanların da olduğunu deyir: “Qrup yoldaşlarımızdan biri çox savadsız idi. İmtahanda müəllim ona “a bala, mən professoram, mənim seçkidə bir səsim var, bəs sənin nə qədər səsin var?” sualını verdi. Biz də ona barmağımızla bir göstərirdik. O da 2 göstərdiyimizi düşünüb müəllimə seçkidə 2 səsinin olduğunu dedi. Müəllim çox əsəbiləşdi və onu universitetdən qovacağını bildirdi. Bir dəfə də atası çox böyük vəzifədə işləyən qrup yoldaşlarımızdan birini müəllimimiz Marat Mixayloviç Altmana tapşırmışdılar. Müəllimimiz də İkinci Dünya Müharibəsində hərbi qırıcı təyyarəçi olmuşdu. Çox maraqlı insan idi. Elə uşaqların içərisində dedi ki, “bilirəm, heç nə bilmirsən, amma nə edim, səni tapşırıblar”. Müəllim qiymət yazmaq üçün buna asan suallar verməyə başladı. Əvvəlcə Ştirlis (“Baharın 17 anı”) filmindən danışmağı, bunu bilmədikdə “Üç muşketyor” filminin məzmununu danışmağını istədi. Amma tələbə heç birinə baxmamışdı. Bu dəfə müəllim İkinci Dünya Müharibəsinin nə vaxt başladığını, tələbə bunu bilmədikdə müharibənin bitdiyi tarixi soruşdu. Qrup yoldaşımız buna da düzgün cavab verə bilmədi. Müəllim axırıncı sualı verdiyini, bu sualı cavablandıracağı təqdirdə, ona qiymət yazacağını dedi.

Müəllim: “Müharibədə kim qalib gəlib, heç olmasa bunu bilirsən?”. Tələbə müəllimə baxıb cavab verməyə qorxdu və susdu.

Müəllim: “Başa düşdüm, qorxursan deməyə, heç olmasa, susdun, “3” qoyuram”.

“Fuad Ələsgərov indi də bu əhvalatı danışır”

Ç.Abdullayev özüylə bağlı maraqlı bir əhvalatı da bizimlə bölüşdü: “Heç kəs dərsə hazır deyildi və vaxtı uzatmaq lazım idi ki, müəllim uşaqları durğuzmasın. Məndən xahiş etdilər ki, bir şey danışım, vaxt getsin. Lövhəyə çıxıb düz 40 dəqiqə İngiltərə Konstitusiyasından danışdım. Müəllim təmkinlə qulaq asdı, qurtarandan sonra dedi ki, “əla danışdın, amma İngiltərənin konstitusiyası yoxdur”. İndi hansı xarici ölkəyə gedirəm, səfirlər, nazirlər deyirlər ki, Fuad Ələsgərov onlara bu əhvalatı danışıb”.

“Müəllimimizi işdən çıxartdırdıq”

Yazıçı müəllimlərindən birini necə işdən uzaqlaşdırdıqlarından da söhbət açdı: “Müəllimlərimizdən biri bizə heç vaxt dərsdən nə icazə verir, nə də qaçmağımıza şərait yaratmırdı ki, gedib futbol oynayaq. Qrup yoldaşlarımızdan 2-3 nəfər professoru işdən uzaqlaşdırmaq üçün plan cızdıq. O vaxt təzə və köhnə İnturist, bir də Abşeron restoranları dəbdə idi. Biz hər axşam üç restorana da gedib çalğıçılara 3 manat verirdik və orada mahnılardan birinin həmin professorun şərəfinə çalındığını bildirirdilər. Guya həmin professor restoranda oturub və onun üçün mahnı səsləndirilir. Bunu da gedib Mərkəzi Komitəyə çatdırırdılar. Professoru hər gün Mərkəzi Komitəyə, rektoratlığa çağırırdılar ki, sərxoşluğa son versin. O da and içirdi ki, ömründə içki içməyib. Cavabında bildirirdilər ki, hər gün restoranlarda onun şərəfinə mahnı sifariş edilir. Müəllimimizin restoranlardan “yığışmadığını” görüb axırda işdən çıxardılar. Hələ də bu hadisə yadıma düşəndə özümü günahkar sayıram”.

“O vaxt kitab oxumayana gülürdülər”

Sonda Ç.Abdullayev gənclərə kitab oxumağı tövsiyə etdi: “Düzdür, bizim vaxtımızda da səviyyəsiz insanlar var idi, amma biz hamımız kitab oxuyurduq. O vaxt kitab oxumayan adama gülürdülər. Biz Rusiyadan xarici ədəbiyyat, çoxlu jurnallar sifariş verib oxuyur, müzakirə edirdik. İndi mütaliə etməyən gənclərimiz başa düşmürlər ki, öz həyatlarını necə korlayırlar və həyatlarını kitab oxumaqla necə dəyişə bilərlər. Demirəm, mənim kitablarımı oxusunlar. Əsas odur ki, kitab oxusunlar. Kitab oxumayan insan bədbəxt olur, heç vaxt dünyaya niyə gəldiyini başa düşmür. Bu cür insanlar qocalanda deyirlər ki, “ömür yuxu kimi keçdi, heç başa düşmədim ki, niyə gəlib-getdim”. Belə deməmək üçün oxumaq lazımdır”.