"Müsahibələr" rublikamızda bu günkü qonağımız Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin dəvəti ilə Türkiyədən gəlmiş klinik psixoloq, cinsi problemlər üzrə uzman Sibel Dinç Çalışkan oldu. Sibel xanımla "cütlüklər arasında gərginlik yarada bilən cinsi problemlər, qadınlarda və kişilərdə cinsi funksiyalarda pozuğunluqlar, sağlıqlı bir cinsi həyat necə olmalıdır?" mözusunda çox maraqlı bir müsahibəmiz alındı. Əminik ki, Sibel xanımın cavabları hər kəsin köməyinə çatacaq.

-  Sibel xanım, ölkənizdə cinsi problemlər üzrə uzman olaraq fəaliyyət göstərirsiniz. Bir az işinizdən bəhs edərsinizmi? Cinsi problemlər üzrə uzman psixiatr kimdir və hansı problemlərlə məşğul olur ?

-  Cinsi problemlər üzrə uzman psixiatr – psixoloji kökənli, yəni organik ( tibbi, fizioloji) bir səbəbə bağlı olmayan cinsi funksiya pozğunluqlarını müalicə etməklə məşğuldur. Bunlar qadınlarda cinsi istəksizlik, diksinmə, orqazm olmamaq, həzz almamaq, cinsi əlaqəyə girə bilməmək, ağrılı cinsi birləşmə; kişilərdə cinsi istəksizlik, ereksiya problemi, erkən boşalma, gec boşalma, retroqrad eyakulyasiya (geriyə boşalma), boşalmama problemləridir. Eyni zamanda homoseksualizm ilə bağlı çalışmalarımız da vardır.

- Ümumiyyətlə, cinsəllik nədir?

- Cinsəllik - rahat bir vəziyyətdə toxunma və münasibətin verdiyi həzzə fokuslanaraq həzz alıb həzz verməkdir. Ruhu və bədəni paylaşma, rahatlama ilə bağlı elm və sənətdir.

- Cinsəl problemlər evliliyə necə təsir edir?

- Burada qadını və kişini ayrı-ayrı dəyərləndirmək lazımdır. Çünki hər ikisi də fərqli düşüncə, fərqli hormonal, duyğsual təbiətə malik varlıqlardır. Bir tərəfdəki cinsi problem digərinin özünü yetərsiz, dəyərsiz, bəyənilməyən, sevilməyən bir insan kimi hiss etməsinə səbəb ola bilir. Nəticədə;

• Rəddedilmişlik duyğusu yarana bilir;
• Cütlüklər rahatlaya bilmir, aşırı stresslə yüklənirlər. Bu da  cinsi həyat xaricindəki günlük həyat paylaşımları, münasibətlərində gərginliyə gətirib çıxara bilir.
•  Aldatma problemləri yarana bilir.

- Bəs onda tərəflər necə davranmalıdır?

 - Tərəflər öncəliklə səmimi olmalıdır. Ünsiyyət quraraq dərdlərini, istəklərini, arzularını bir-biri ilə rahatca paylaşa bilməlidir. Nəyi istədiklərini, nəyi istəmədiklərini açıqca ifadə etməlidirlər.

 - Bu, özəl bir mövzu olduğu üçün istər Türkiyədə, istərsə də Azərbaycanda çox da dilə gətirilməməyə çalışılır və qulaqdandolma bilgilərlə problemlərini çözməyə cəhd göstərirlər. Bu, nə kimi problemlərə yol aça bilir?

 - Bu, problemlərin daha da böyüməsinə yol açdığı kimi, əslində sadə, asanlıqla çözülə biləcək məsələləri belə böyük bir problem halına gətirə bilir. Məsələn, cinsi əlaqəni başladan qadın əxlaqsızdır, ya da qadınlar cinsi həyatdan zövq alırlarsa, pis qadındırlardır - bu cür böyüdülən bir qadın öz cinsəl arzusunu gizlətməyi, hətta onu yox saymağı, basdırmağı öyrənir və zaman içərisində cinsi istəksiz, aqressiv, əsəbi hala gəlir.

 - Sizə ən çox kimlər müraciət edir? Qadınlar, ya kişilər?

 - Kişilər daha çox müraciət edir. Qadınlar ən çox vaginizim problemi ilə müraciət edir. Amma penisi bir kişinin hər şeyi olduğu üçün kişi hər problemində müraciət edir. Yəni, bizim ölkəmizdə belədir.

 - Cinsi terapiyada uğurlu nəticə faizi nə qədərdir?

 - Cinsi terapiyada kifayət qədər uğurlu nəticələr mövcuddur. Vaginizm və disparoniya pozğunluqlarının müalicə olunma faizi hardasa 95-100 %-dir. Əgər problem sırf cinsi funksiya pozğunluğudursa, yaxşılaşma faizi həqiqətən çox yüksək olur. Ancaq təməlində evlilik və münasibətlərdə problemlər varsa, o zaman ilk öncə ailə terapiyası tətbiq olunmalıdır.

 - Evlilik öncəsində gənclərin tibbi yoxlanışdan keçməsi münasibətlərə necə təsir edə bilər?

 - Türkiyədə evlilik öncəsi tibbi yoxlanışdan keçmək məcburidir. Əgər bir problem çıxarsa da, onun gec olmadan qarşısı alınmalıdır.

 - Cinsi problemlər xəyanətə səbəb ola bilərmi?

 - Aldatma səbəbi ola bilər. Məsələn, qadında cinsi istəksizlik kişinin xəyanət etməsinə səbəb ola bilər. Çünki bir kişi 3-4 gündə bir boşalmalıdır. Əgər kişi mastrubasiya yasaqdır, günahdır deyə düşünürsə, bu kişi  böyük bir ehtimalla xəyanəti seçəcəkdir.

 - Qadınların kabusu - vaginizm nədir? Necə yaranır?

 - Bu, əslində çox geniş bir mövzudur, amma mən qısaca anlatmağa çalışacağam. Vaginizim, qadınların bir sıra psixoloji qorxular, narahatlıqlar səbəbiylə ilk cinsi birləşmə yaşayacaqları gecədə həyat yoldaşlarını sevmələrinə, aralarında səmimi bir münasibət olmasına rəğmən, cinsi birləşmə anında vaginal əzələlərin spazması nəticəsində penisin vaginaya girməsinə izn verməməsidir. Təmamən psixoloji bir xəstəlikdir. Müalicəsi də yalnız psixoterapiya ilə mümükündür. Nə dərman, nə ginekoloq, nə keyidicilər, nə botoks - heç bir şey işə yaramaz. Sadəcə və sadəcə psixoterapiya və cinsi terapiya ilə müalicə edilir.

 - Bəs bu xəstəlik necə yaranır?

 - Bizim uzun illər boyunca şüuraltımıza yeridilimiş olan bir sıra miflərimiz var. Uşaq böyüdülərkən, tərbiyə prosesində xüsusən qız uşaqlarına ayaqlarını yığıb otur, ağaca dırmanma, velosipedə minmə (qızlıq pərdəsinə zərər gələr deyə), oğlanlarla oynama, danışma - ayıbdır, qız uşağı özünü qorumalıdır, gizləməlidir, ora-bura hoppanma, qaçma, yıxılarsan qızlıq pərdən zərər görər, dağılar, partlayar və s. bu kimi tabularla böyüyən qız uşağı  böyüyüncə də nə edir?! Özünü rahat buraxa bilmir, açıla bilmir. Bəzən yanıma gələn xəstələr deyirlər ki, “yox, Sibel xanım, mən həyat yoldaşımı sevirəm, onunla çox xoşbəxtəm, çox rahatam və s”. Onlara izah edirəm ki, bax, sənin beynin onun sənin yoldaşın, ailən olduğunu qəbul edir, amma şüuraltın böyüdülmüş olduğun tabular səbəbilə yoldaşına qarşı belə özünü qorumaya alır, özünü qapadır.

 Daha bir səbəb kimi, cinsəl bilgi azlığını göstərə bilərik. Yəni qadın öz bədənini tanımır, cinsi birləşmə nədir və əslində necə olur bilmir. Sadəcə kənardan eşitdiyi ağrılıdır, qanayır və s. kimi bilgilərlə özünü kodlayır və beləcə, cinsi birləşməni rədd edir. Və ya kişi ilə bağlı ola bilir. Məsələn, kişi ilk cinsi birləşmədə qadının həssasiyətini anlamaya bilir, ona zor tətbiq edir, onu təhqir edir və ya kobudluq göstərir. Bunlar da vaginizmin yaranma səbəbi ola bilir.

 Başqa bir səbəb kimi qadının keçmişində hər hansı bir travmasının olması, istənməyən evliliyin olması və s. vaginizmə yol aça bilir. Səbəblər əslində o qədər çoxdur ki, hər bir şəxsə görə fərqli ola bilir. Məsələn, sizə öz klinik təcrübəmdən birini danışacağam. Yanıma bir cütlük gəldi. Qadın Antalyanın uzaq rayonlarının birində doğulub böyümüş bır qız olur. Hava yollarında çalışan bir bəylə ailə qurub şəhərə köçürlər. İIlk gecələrində bərabər ola bilmirlər. Qadında vaginizm! Səbəbi araşdırdıqda ortaya nə çıxdı bilirsinizmi?! Deməli, bu qızın ailəsinin bir ferması var. Və qız ta uşaq yaşlarından ailəsi ilə birgə bu fermada işləyir. Hər dəfə inəklərin doğum anını görür, qorxur. Ən pisi də valideynləri hər dəfəsində doğum anında ləyənə tokülən o qanları təmizləməyi, atmağı qıza tapşırır. Qız ağlayır, sızlayır, bu işi görmək istəmirəm deyir. Amma valideynlər də elə bilirlər ki, uşaq iş görməkdən boyun qaçırır. Bu qorxu, travma nəticəsində qızın şüuraltında doğum çox pis, iyrənc, ağrılı  bir hadisə olaraq həkk olunur. Baxın, burda qadının qorxduğu cinsi birləşmə deyil əslində. Qadın bilir ki, cinsi birləşmə sonrasında, hamilə qala bilər, doğa bilər. Avtomatik olaraq şüuraltı işə düşür və cinsi əlaqəyə izn vermir. Bu zaman biz öncə qadının qorxuları üzərində işləyir, daha sonra cinsi terapiya tətbiq edirik.

 - Bəs Sibel xanım, cinsi terapiya ilə vaginizmin müalicə olunma faizi yüksəkdirmi?

 - Çox yüksəkdir. Tam iddia edərək deyirəm ki, 12 seansda ( 3-4 ay) təmamən aradan qalxa bilir.

 -  Bu terapiya zamanı cütlüklərin ikisinin də iştirak etməsi zəruridirmi?

 - Mütləq! Əgər qadın gələr, kişi gəlməzsə, biz bu xəstələrlə işləmirik. Çünki sadəcə vaginizm deyil, bütün cinsi terapiyalar bir cütlük terapiyasıdır. Biri olmazsa, əsla olmaz! Hətta biz deyirik ki, vaginizmin həll edicisi kişidir. Yəni bu prosesdə kişi çox anlayışlı, uyumlu olmalı, verilən çalışmaları yerinə yetirməli, hər zaman xanımın yanında olmalıdır. Başqa cür bu problem çözülə bilməz!

 - Bu 12 seansda həll təmaman həll olur dediyiniz problemi gizləyərək, ört basdır edərək illərlə gözləyən ailələr var təəsüf ki...

 - Doğrudur. İllərlə gözləyərlər, ginekoloqlara gedərlər, mollalara gedərlə, dərmanlar istifadə edərlər, amma heç bir nəticə verməz. Türkiyədə cinsi terapiya üçün müraciət edənlərin 90 %-i vaginizm problemiylə gəlirlər. Çünki cinsi birləşmə olmadığı halda, ailə tamamlanmış, evlilik başlanmış sayılmır. Amma bəzən qadınları ilə bərabər kişilərin də qorxuları olduğu üçün gizlətməyi üstün tuturlar. Kimsə bilər, kimsə eşidər, ətrafa yayılar biabır olarıq düşüncəsiylə.

 - Vaginizm qadının və kişinin psixologiyasına necə təsir edir?

 - Qadın özünü çox dəyərsiz, “hamının rahatlıqla edə bildiyi şeyi mən edə bilmirəm”, - deyə  yetərsiz hiss edə bilər, yoldaşı qarşısında utanc, günahkarlıq duya bilər. Kişi də, “məni istəmədiyi üçün izn vermir”, - deyə düşünüb, özünü dəyərsiz, incinmiş hiss edə bilir.

 -  Keçək digər geniş yayılmış bir problemə - kişilərdə erkən boşalma. Sibel xanım, bunun da səbəbi təmamən psixolojidirmi?

 - Kişi ilk öncə tibbi müayinəyə göndərilir. Əgər heç bir tibbi səbəbi yoxsa, deməli, təmamən psixolojidir. Oğlan uşağı xüsusən yeniyetməlik dövründə masturbasiya edərək boşalmağı öyrənir. Bunu edərkən tez-tez, sürətli şəkildə etdiyi üçün zaman içində də erkən boşalmağa meyllilik yaranır. Və ya hər şeyi sürətlə etməyi xoşlayan, səbrsiz, məsələn, sürətli yeməyi, gəzməyi, maşın sürməyi sevən adamlar tələskənliyi öyrəndiyi üçün cinsi əlaqə zamanı da tez boşalmağı öyrənirlər. Burda da əslində səbəblər olduqca çoxdur və müxtəlifdir. Məsələn, birini deyim: kişi qadın modeli olaraq anasını görür, anası kimi bir xanım tapır, onu həqiqətən çox sevir və ailə qurur. Amma şüuraltı ana ilə cinsi birləşmə olmaz deyə bildiyi, qəbul etdiyi üçün  də bəzən erkən boşalma və ya erektil disfunksiya kimi problemlər yarana bilir. Bu da təmamən psixolojidir, psixoterapiya və cinsi terapiya ilə aradan qaldırıla bilir.

 - Bu vəziyyətdə qadın və kişi necə davranmalıdır?   

 - Diqqət edin, demişdik ki,vaginizmdə həll edici  faktor kişidir, burda isə artıq məsuliyyət qadının üzərinə düşür. Yenə cinsi terapiyaya birlikdə gəlməlidirlər, çalışmaları birlikdə etməlidirlər və bu dəfə anlayışlı, səbrli, uyumlu olması gərəkən tərəf qadın olmalıdır.

 - Siqaret və içki cinsi həyata təsir edirmi?

 - Həddindən çox istifadə edilərsə, təsir edə bilir. Məsələn, 40-45 yaşlardan sonra aşırı dərəcədə siqaret və içki içən kişilərdə erektil disfunksiya (penisin sərtləşməməsi) çox sıx görülən problemlərdəndir.

 - Son illərdə tez-tez gündəmə gələn homoseksuallıq nədən yaranır? Bunu da psixoloji bir xəstəlik saya bilərikmi?

 - Homoseksuallıq anadangəmlə və sonradan yaranma ola bilir. Əgər anadan gəlmədirsə, hormonal, fizioloji bir prosesdirsə, biz buna qətiyyən müdaxilə etmirik, müdaxilə etmək haqqımız yoxdur çünki. Yox, əgər sonradan yaranmışsa, bis sıra psixoloji faktorlar təsir etmişsə, bəli, bunun üzərində çalışırıq. Bu səbəblər hansılar ola bilər:

• Uşaqlıqda şiddət, təcavüz.
• Uşaqlıqda qarşı cinslə yaşanmış neqativ bir təcrübə
• Ciddi ailə problemləri
• Ailədə rolların düzgün paylanmaması, çox ciddi və qapalı bir ata obrazı, anaya çox meylilik
• Cinsi funksiyalar pozğunluğu səbəbilə yaşanmış ağrılı, acılı, problemli cinsi təcrübələr
• Oğlan uşaqlarının qız, qız uşaqlarının oğlan kimi böyüdülməsi və s.

 - Valideynlərə nə tövsiyə edərsiniz? Əgər övladları homoseksuallığı seçmişsə, necə davranmalıdırlar?

 - İlk öncə qınamayacaqlar və onlara həssaslıqla yanaşacaqlar. Ona dəstək olmalı, mütəxəssis köməyi almaq üçün razı salmalı, bütün müddət boyunca onun yanında olduğunu hiss etdirməlidir. Əksinə, kobud, incidici davranar, onu təhqir edər, qınayarsa, uşağı öz dünyasına, öz düşüncələrinə və tək rahatlıq tapdığı homoseksuallığa itələmiş olar. Ona görə də ilk öncə səbr və professional mütəxəssis yardımı lazımdır, dediyim kimi, əgər proses psixologidirsə.

 - Stress və çətin həyat şərtlərinə bağlı olaraq yaranan cinsi istəksizliyi çözmək üçün nə etmək olar?

 - Həyat onsuz da başdan başa bir stressdir. Evlilik və münasibətləri həmişə canlı saxlamaq lazımdır. Əgər bir evlilik və ünsiyyət problemləri varsa, biz ilk öncə cütlüklərimizi ailə terapiyasına alır, daha sonra cinsi terapiya ilə məşğul oluruq. Çünki ailə problemlərinin özü  cinsi problemlərə, cinsi istəksizliyə gətirib çıxarır. Evlilik və cinsəllik o qədər iç-içə keçmiş bir prosesdir ki, stressorlar evliliyə, evlilik isə cinsi həyata təsir edir. Biz belə vəziyyətdə hər zaman bütün cütlüklərimizə, hər bir işə, hər bir məşğuliyyətə, stressə və s. rəğmən gündə ən az 1 saatlarını bir-birləri ilə keyfiyyətli bir zaman keçirmək üçün ayırmalarını məsləhət görürük. İnanın mənə, bu, o qədər çox təsir edir ki, evliliyin dinamikasına…

 - Sağlam bir münasibət üçün cinsi əlaqə sayının və müddətinin bir önəmi varmı?

 - Xeyr, heç bir önəmi və norması yoxdur. Bu, hər bir cütlüyün istəyinə, tələbatına görə dəyişə bilən prosesdir. Amma yenə də biz klinik təcrübəmizdə həftədə 2-3 dəfə cinsi əlaqəyə girmənin daha sağlıqlı olduğunu müşahidə etmişik. Bir daha dediyim kimi, bu, bir konkret göstərici deyil, ailədən-ailəyə dəyişə bilir.

 - Son olaraq, Sibel xanım, gözəl və sağlam bir cinsi münasibət necə olmalıdır və bu münasibətdə nələrə diqqət etmək lazımdır?

 - Qadın və kişi hər şeydən öncə bir-birini dinləyə bilməli, bir-biri ilə danışa bilmədirilər. Seks olduqca həssas, qadın və kişinin həddindən çox travma ala biləcəyi, incinə biləcəyi  bir sahədir. Odur ki, tərəflər bir-birinə incəliklə, sevgilə, səbrlə yanaşmalı, sadəcə yataqda deyil, yatağa qədərki günlük həyatda belə bu dəyəri, diqqəti, sevgini, şəfqəti hiss etdirməlidir.  

Fəridə Qasımova

“Düşüncə” jurnalının bu sayının qonağı Respublikanın baş psixiatrı, ATU-nun Psixiatriya Kafedrasının müdiri, tibb elmləri doktoru, professor Gəray Gəraybəylidir.

 - Gəray müəllim, siz məşhur nəsildənsiz və biz bu nəsli incəsənət sahəsində tanıyırıq. Necə oldu ki, Gəray müəllim, incəsənəti deyil, tibb və psixiatriyanı seçdiz?

 - Yəqin ki, hər bir insanın həyatında onun ağsaqqalı, böyüyü vacib rol oynayır. Mənim üçün rəhmətlik babam – Azərbaycanın xalq artisti Ağsadıq Gəraybəyli məşhur adam olmayıb. Mən onun məşhurluğunu sonradan, artıq o, dünyadan köçəndən sonra bildim. Mənim üçün babam sadəcə çox səmimi, məni çox istəyən, yaşlarımızda böyük fərqin olmasına baxmayaraq, yaxın dostum olub.

Mən, uşaqlıqda xokkey və futbol həvəskarı idim. Valideynlərim mənə axşamlar televizora baxmağa icazə vermirdi. Deyirdilər ki, sabahsı məktəbə getməli, dərs oxumalıyam və s. Babamın otağında bir dənə balaca televizor var idi. Həmişə hamı yatandan sonra məni televizorda xokkey və futbola baxmağa çağırırdı. Rəhmətlik babam çox istəyirdi ki, mən onun addımlarıyla gedim. Mənim də teatrla müəyyən qədər əlaqəm vardı. Səhər valideynlərim işə gedirdi və mən babamla qalırdım. Çox vaxt babam məni teatra məşqlərə aparırdı. Mən səhnə arxası həyatı, məşhur adamları görürdüm. 

Babamın altı nəvəsi vardı. Mən həm oğul nəvəsi idim, həm də bir yerdə yaşayırdıq, çox yaxın idik. Mən hiss edirdim ki, babam onun yolunu davam etdirməyimi istəyirdi. Nənəm isə istəmirdi. Deyirdi ki, “Bir aktyorumuz var bəsdir, uşağı bədbəxt eləmə!”. Bilmirəm o, nəyə görə belə deyirdi.

 Sonra, hardasa 8-9 sinifdə oxuyarkən tibb elminə marağım yaranmağa başladı. Rəhmətlik bibim qızı məndən 6 yaş böyük idi. O, Tibb Universitetinə daxil olarkən mən onun anatomiya, farmakologiya kitablarını vərəqləməyə başladım və məndə tibb elminə həvəs yarandı. Psixiatriyaya gəlməyimin əsas səbəbkarı isə rəhmətlik Ağabəy Sultanovdur. Ağabəy müəllimin mühazirəsi mənə o qədər təsir etdi ki, nevrologiya ya da psixiatriyanı seçəcəyimi qərara aldım.

Psixiatriyanın seçilməsində yəqin ki, babamın da rolu var. Çünki psixiatriya sırf bir tibbi fənn olasa da, psixiatrın işi yaradıcılıq da tələb edir. İstər mühazirənin oxunmasında, istərsə də xəstə ilə münasibətdə, bəzən sən hansısa bir rola girməlisən. Misal üçün, xəstə gəlib deyir ki, “Mən danışmayacağam”. Deyirsən ki, “Nəyə görə?”. Cavab verir ki, “Heç kim mənə inanmır. Məni izləyirlər. Mənim yeməyimə zəhər qatırlar”.  Görürsən ki, xəstə çox qapalıdır. Ünsiyyət qurmaq olmur. Amma onunla münasibət qurmaq üçün bir neçə dəqiqəlik, 10-15 dəqiqəlik hansısa rola girmək lazım olur. Bunun üçün mən xəstəyə deyirəm ki, “Bəli, mən inanıram ki, səni izləyirlər. Səni artıq bir-iki aydır ki, izləyirlər”.  Bundan sonra xəstə ünsiyyət qurmağa başlayır.

Heç vaxt yadımdan çıxmaz. Çox cavan həkim idim. Növbələrdə qalırdım. Növbələrin birində məni təcili çağırdılar ki,  bir nəfər xəstə hər şeyi vurub dağıdır. Qışqırır ki, “Məni bu dəqiqə buraxın, gedirəm”. Xəstə şüşəni də qırıb əlində saxlayır ki, ya özünü kəssin ya da ki, kiməsə hücum etsin. Mən də onu sakitləşdirmək üçün dedim ki, “Yaxşı, çıxmaq istəyirsən çıx. Amma heç olmasa icazə ver ki, sənin beynini rentgendən keçirək. Ondan sonra, lap indi get”. Xəstə də razılaşdı. Mən də tibb bacısına tapşırdım ki, aparatı, iynəni hazırlasın. Onun buraxılışını da yazsın. Bunu etməyimdə əsas məqsəd ona sakitləşdirici iynə vurmaq idi. Düzdür, kimsə deyə bilər ki, aldadırsız. Amma bunu xəstənin xeyrinə edirik. Xəstəyə sakitləşdirici iynə vurulur və xəstə yatır. Səhər xəstə oyananda artıq sakit olur və müalicəni davam etdirməyə icazə verir.

 - Bəziləri qeyri-adi davranışı olan insanları psixi xəstə kimi qəbul edirlər? Ümumiyyətlə, psixi xəstəliyi olan insanı sağlam insandan necə fəraləndirmək olar? Davranışı qəribə görünən insanları psixi xəstə adlandırmaq olarmı?

 - Qətiyyən yox. Bu sualın cavabını izah etmək üçün mənimlə baş verən bir hadisəni diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm.  Xatırlayıram ki, bir gün mühazirəmi bitirdikdən sonra otağıma qayıdanda dərs dediyim tələbələrdən 3 nəfər qızın tənginəfəs halda mənim kabinetimin qabağında dayandığını gördüm.  Onlar həyacanla mənə dedilər: “Gəray müəllim, bizim sizə təcili sualımız var”. Mən də cavab verdim ki, “Nə baş verib?, Buyurun, soruşun”. Onlar da “Biz  indi Semaşka xəstəxanasından gəlmişik. Dərsdə bir qrup yoldaşımız qəribə şeylər deyirdi. Gəray müəllim, biz öyrənmək istəyirik, bu normaldı yoxsa normal deyil?”, - deyə sual verdilər. Mən də onlardan qızın dərsdə nə danışdığına qulaq asandan sonra cavab verdim: “Bilirsiz, təkcə sizin mənə dediyiniz cümlə əsasında bu cür davranışın normal yoxsa patologiya olduğunu deməyə çətinlik çəkirəm. Mənə əlavə məlumat lazımdır. Amma bircə bunun üçün sizin ordan durub bura gəlməyiniz tam normal deyil”.

 Norma və patologiya arasında heç bir konkret sərhəd yoxdur. Düzdür, elə davranış formaları var ki, insan tibb universitetinin və ya psixologiya fakültəsinin tələbəsi olmasa da, həmin insana baxarkən onun normal davranmadığını deyə bilər. Bu qabarıq formaları nəzərə almasaq, norma və patologiya arasında konkret sərhəd yoxdur. Yəni fərdilik, temperament, xarakter xüsusiyyətləri fərqli və rəngbərəngdir. Ola bilsin ki, bir insanın davranışı kimsə tərəfindən qəbul olunsun, kimsə tərəfindən yox. Mən mühazirələrimdə tələbələrə misal gətirirəm ki, təzə alınmış bir kostyumda və ya paltarda evdən çıxdığınızı, çoxdan səbirsizliklə gözlədiyiniz hansısa bir dostunuzun və ya rəfiqənizin xeyir işinə getdiyinizi təsəvvür edin. Blokdan çıxanda kimsə sizin üstünüzə çirkli su tökür. Sizin reaksiyanız necə olacaq? Bu reaksiyaların çox olmasına baxmayaraq, bunları bir neçə qrupa bölmək olar. Biri deyəcək ki, “Nə, mənim üstümə su tökmüsüz? Mən o, adamı tapmamış, başına oyun açmamış, başına iki vedrə su tökməmiş sakitləşə bilmərəm. Nə toy, nə bayram? Toy da, bayram da yadımdan çıxacaq!”. Kimsə deyəcək ki, “Mən bunu yersiz bir zarafat qəbul edəcəyəm. Fikirləşəcəyəm ki, əsas məqsəd toya getməkdir. Gedib paltarı dəyişəcəyəm”. Kimsə pilləkənın üstündə oturub ağlamağa başlayacaq. Deyəcək ki, “Mənim bəxtim belədir də... Ayda, ildə bir dəfə harasa gedəcəyəm, bu da belə”. Bu reaksiyalar eyni qıcıq üzündən baş versə də cacablar müxtəlifdir. Fikir verin ki, birinci cavab verən adam üçün 3-cü adamın cavabı qətiyyən normal deyil. 3-cü adam üçün birincinin cavabı normal sayılmır.

İnsanların davranmasına şərait də təsir edir. Təsəvvür edin ki, yaydır, hava çox istidir. Çimərliklərin birində cavan oğlanın cavan qızla söhbət etdiyini, əlində dondurma da tutduğunu görürsüz. Əyinlərində isə çimərlik geyimləridir. Bu normaldır. Dayanıb söhbət edirlər. İndi həmin adamları, həmin gün və həmin görünüşdə Nizami Kinoteatrının qabağında təsəvvür edin. Onda nə edəcəksiz? Bu zaman psixiatriya xəstəxanasına zəng edəcəksiz? Düzdürmü? Nə dəyişdi? Şərait.

 Qeyd edək ki, insanların davranışında adət-ənənələrin də rolu mühümdür. Misal üçün, Afrikanın müəyyən ölkələrinin özünəməxsus adət-ənənələri var. Bəzilərimiz bu adət- ənənələrə riayət edən adamlara baxanda onlarda şizoid əlamətlərin olduğunu deyə bilərik.

 Heç vaxt yadımdan çıxmaz. Neçə ilin söhbətidir. Almaniyadan bir professor, psixiatr gəlmişdi. O vaxt mehmanxanalar o qədər də çox deyildi. Rəhmətlik Ağabəy müəllim də onun qeydinə qalmağı mənə tapşırmışdı. Bir psixiatrın evi boş idi, kirayə verilirdi. Biz də fikirləşdik ki, hələlik orada qala bilər. Almaniyadan gələn qonaq üç gün orada qaldı.  3 gündən sonra Almaniyadan gələn psixiatr yola düşəcəkdi deyə, onu sonuncu şam yeməyinə dəvət etmişdik. Şam yeməyi zamanı qonaq yaşadığı evin sahibinə deyir: “Bilirsən sənin qonşuların özünü anormal aparırlar. Mən səhər tezdən eyvana çıxanda üzbəüz binanın eyvanında gördüm ki, bir ana hansısa od parçasını yandırıb qızın başına fırlayır. Yəqin ki, bu zaman nəsə də deyirdi. Mən eşitməsəm də, dodaqlarının tərpəndiyini görürdüm”. Amma bizim üçün bu normal davranışdır. Belə ki, qadın üzərik yandırır. Bu bizim adət-ənənəyə uyğundur.

 Bu sadaladığım səbəblərə görə də, psixiatrlar çox çətinliklə miqrasiya edib, başqa yerdə həkim işləyə bilirlər. Belə ki, psixiatriya üçün nəinki dili müəkəmməl bilmək, həm də etnopsixologiyanı bilmək lazımdır. Azərbaycanın özündə nə  qədər bölgələr var. Biz hətta bəzi bölgələrdən olanların tam dediyini də anlamırıq. Misal üçün, xəstə hansısa ucqar kənddən gəlib. Onun ləhcəsini başa düşmək isə çox çətindir.

Ümumiyyətlə, norma və patologiya rəgbərəng qammadır. Yaşlı insan üçün normal olmayan şeylər cavanlar üçün normaldır. Vaxtılə, hansısa psixologiya üzrə mühazirədə tələbələrə 3 və ya 4 tarixi kitablardan parçalar oxunurdu. Bu parçalardan birində deyilirdi ki, “Əşi bugünkü cavanlar tamamilə bizim düzgün yolumuzla getmirlər. Azıblar. Bunların gələcəyi necə olacaq?”, 2-cidə də təxminən belə, 3-cüdə də cavanlara qarşı tənqiddir. Sonradan onların müəlliflərinin adları və yazıldığı tarixlər açıqlanır. Məlum olur ki, bu məlumatlar arasında bir neçə əsrlər var.

- Bunu İ.S.Turgenev “Ata və oğullar” əsərində ümumiləşdirmişdi. Bu problem əbədi olaraq qalır.

 - Bəli, bəli. Bu problem həmişə qalır.

Ümumi götürsək insanın davranışını o zaman normal hesab etmək olar ki, davranış ilk növbədə özünə və cəmiyyətə heç bir ziyan gətirmir. Əgər bu əsas kriteri pozulursa, bu artıq qeyri-normal sayıla bilər. Psixi xəstəliyin konkret kriteriləri var. Psixiatriya elmində xüsusi beynəlxalq xəstəliklər təsnifatı hazırlanır. İndi ona İSD-10 deyirlər. Amerikada DSM-IV tətbiq olunur, indi artıq DSM-V çıxır və İSD-11 də hazırlanır. Bu kitablarda hər bir qoyduğunuz diaqnozun kriteriləri var.

 - Bu gün Azərbaycanda ən çox rast gəlinən psixi xəstəliklər, narahatlıqlar hansılardır?

 - Bilirsiz, dünyada psixiatriya elmində müəyyən tendensiyalar var. Dünyada olan tendensiyalar, dəyişikliklər, yaranan xəstəlikər Azərbaycandan kənar keçmir. Bu gün ilk növbədə depressiyaların və çox vaxt depressiyalarla bağlı olan intiharların sayı artır. Bu birinci tendensiyadır. Ikinci tendensiya stresslə bağlı olan xəstəliklərin artmasıdır. İndi ki, müasir təsnifatda bu xəstəliklər ayrıca qrupda birləşib.

Müasir dövrdə vaxtın məhdudiyyəti, daim tələskənlik, daim vaxt azlığı, səbirsizlik, yuxunun azalması, rejimin pozulması insanlarda psixi problemlərin yaranmasına səbəb olur. Vaxtilə insanlar saat 6-da evə gəlirdilər. İndi saat 6-da evə gələn adamlar azdır. Əksəriyyət saat 9-10-da evə yorğun vəziyyətdə qayıdır. Bu da öz növbəsində problemlər yaradır. Ümumiyyətlə, əsəb psixoloji gərkinlik artır.

İnsanın psixoloji müdafiəsi adlı mexanizmi var. Kiminsə psixoloji müdafiəsi güclüdür. Kimsə birtəhər dözür, kimsə stress keçirir, kimsə depressiyaya düşür, kimsə hipertoniya xəstəliyinə tutlur və s. Digər tərəfdən hiper informasiya da psixi narahatlıqların yaranmasına şərait yaradır.  Biz bunu hiss etmirik, amma hiper informasiya artıq həyatımızın ən vacib tərkib hissələrindən biridir. Səhər duran kimi ya televizoru açırıq, ya radionu qoşuruq. Əl-üzümüzü yuya-yuya nəyisə dinləyirik. İnformasiyanı qəbul etmək prosesi gecə yatağımıza girənə qədər davam edir. Nəticədə də insan hiper informasiyadan yorulur.

Hal-hazırda xroniki yorğunluq sindromu o qədər də fiziki işlə bağlı yorğunluq deyil. Bu daha çox zehni yorğunluqdur və ilk növbədə əsəbiliklə, hiper informasiya ilə bağlıdır.

 Konkret ciddi xəstəliklər də var. Məsələn, alsqeymer xəstəliyi. Azərbaycanda alsqeymer xəstəliyinə son 10 ildə diaqnoz qoyulur. Bu da artıq tibb elminin inkişafı ilə bağlıdır. 10 il bundan qabaq Azərbaycanda MRT yox idi. 15 il bundan qabaq Azərbaycanda KT (kompüter tomoqrafiyası) yox idi. Alsqeymer xəstəliyinə digər yaş demensiyası kimi diaqnoz qoyulurdu. Bu o demək deyil ki, alsqeymer xəsətliyi yox idi. Sadəcə indi bizdə daha incə diaqnostika metodları var. Xəstəni tomoqrammaya göndərib atrofiya zonalarını görəndə biz alsqeymer xəstəliyinin olduğunu təsdiq edirik.

Eləcə də, absessiv pozuntular həddindən artıq çoxalıb. Əvvəllər absessiv pozuntular bugünkü kimi çox deyildi. Ən qədim kitablarda bu pozuntular sayrışan hallar nevrozu kimi verilib.

 - Azərbaycanda dünənə qədər psixiatrlar psixoterapiya ilə də məşğul olurdular. Bu gün artıq psixologiya daha geniş tədris olunur. Daha çox psixoloqlar yetişdirilir. Gələcəkdə psixiatrlarla psixoloqların əməkdaşlığını necə görürsüz?

 - Bu əməkdaşlıq çox vacibdir. Gələcəkdə bu əməkdaşlığın çox uğurlu olacağını hesab edirəm. Bu sirr deyil ki, bütün dünyada psixi sağlamlıq məsələsi çox aktualdır. Ümumdünya səhiyyə təşkilatı, Avropa bankı, Dünya bankı, Beynəlxalq təşkilatlar, Avropa komissiyası Azərbaycana iki-üç ildən bir gəlib psixiatriya müəssisəsini yoxlayırlar.

Hər bir məktəbdə, hər bir cəmiyyətdə psixoloqların olması vacibdir. Lakin professional hazırlıq məsələsi nəzərə alınmalıdır. Hal-hazırda özünə psixiatr və ya psxioloq deyən qeyri-peşəkarlar çoxdur. Bəzən mən eşidirəm ki, kimsə hardasa 3 aylıq kurs bitirir və özünü psixoloq kimi qələmə verir. İnsanlar başa düşməlidirlər ki, bu məsuliyyətdir. Yersiz deyilən söz bəzən insana güclü fiziki zərbələrdən də çox təsir edə bilər.

 - Bu gün Azərbaycanda psixoloji mərkəzlərin fəaliyyətini necə dəyərləndirirsiz?

 - Hal-hazırda hər bir psixoloji xidmətin yaranması müsbət haldır. Məsələn, 5 il bundan əvvəl mənə xəstə və xəstənin qohumu müraciət edəndə psixoloji yardım almaq üçün onları hara göndərəcəyimi bilmirdim. Elə xəsətlər olur ki, onların gündəlik və ya həftəlik psixoloji yardım almağa ehtiyacları olur. Mənimsə buna vaxtım çatmır. Gündəlik gördüyüm xəstələrdən ən azı ikisini mütləq psixoloqun məsləhətinə göndərirəm. Ümumiyyətlə, psixoloji mərkəzlərin fəaliyyətinə insanların ehtiyacı var.

 dushunce.az

Düşüncə” jurnalının bu sayının qonağı Psixi Sağlamlıq Mərkəzinin direktoru, psixiatr Fuad İsmayılovdur. F.İsmayılovla psixiatriyanın incəlikləri, problemləri, müasir dövrdə ən çox yayılan psixi pozuntular, depressiya və onun səbəbləri barədə söhbətləşdik.

- Uşaqlıqdan psixiatr olmağı arzulayırdınız?
- Bilirsiniz, mənim başqa çıxış yolum yox idi. Çünki, həm mənim atam psixiatriya üzrə professordur, həm də mənim rəhmətlik anam həkim psixiatr olub. Mən bu mühitdə böyümüşəm. Başqa bir seçimim yox idi. Mən indi yavaşyavaş bunu dərk edirəm. Mən uşaqlıqdan psixiatriya və psixologiya üzrə kitablar oxumuşam. Hələ o vaxtdan mənim bu sahəyə marağım vardı. Mən heç vaxt psixiatr olduğum üçün peşman olmamışam.

- İlk təcrübə illərinizi necə xatırlayırsınız?
- Bizdə o vaxt internatura sistemi idi. Və bu sistemə uyğun olaraq məni ölkədəki ən böyük psixiatriya xəstəxanasına– Məştəğada yerləşən 1 saylı Respublika PsixiatriyaXəstəxanasına göndərirlər. Orada 2000 nəfər xəstə vardı.
Mən işə cıxdığım ilk gün xəstəxananın birinci şöbəsinə gələndə bir oğlan mənə deyir ki, şöbə müdiri məzuniyyətdədir və o, müdiri əvəz edir. O, həm də əlavə edir ki, şöbədə 70 nəfər xəstə var: “Bu xəstələrin 35 nəfərini sən götür, 35 nəfərinə də mən baxım”. Mən də heç nə bilmirəm. İlk dəfədir ki, işə çıxmışam. Özümü itirdiyimə baxmayaraq oğlanla razılaşıram. Lakin işi necə görəcəyimi bilmirdim. Onda da mobil telefon yox idi ki, çətinlik olanda hər dəfə atama və ya anama zəng vurub məsləhət alım. Hansı xəstəyə nə deyəcəyimi, hansı dərmanları yazacağımı bilmirdim. Nəticədə çarəsiz qalıb dərmanlardakı göstəriciləri oxuyub, dərmanların təyin olunması barədə məlumatlar yığmağa başladım. Xəstələrlə mütəmadi maraqlanırdım. Yavaş-yavaş hansı xəstəyə hansı dərmanı təyin etməli olduğumu öyrənməyə başladım. Amma bir həftədən sonar həmin oğlan özü də məzuniyyətə çıxır. Və mən 70 nəfər xəstə ilə 52 gün tək işlədim. Bu da mənim ən böyük təcrübəm oldu. Psixiatriyanın nə olduğunu dərk etdim.

- 52 çətin iş günü sizə nə öyrətdi?
- Sovet dövründə bizə xəstələrə başqa cür yanaşmağı öyrədirdilər. Bizə deyirdilər ki, səndə ağ xalat var, bu zirehli geyim kimi bir şeydir. Sən xəstələrlə özünü çox sərt aparmalısan. Qoy onlar həkimdən qorxsun. Belə ki, psixi xəstəliklər, o cümlədən, depressiyadan tutumuş şizofreniyaya qədər kommunist ideolgiyasına uyğun gəlmirdi. Yəni ki, kommunistlər deyirdilər ki, Sovet İttifaqında hamı xoşbəxt olmalıdır: “Depressiya nə olan şeydir?” və ya “Şizefreniya nədir? Bizdə dəli ola bilməz!”. Ona görə bütün xəstələr cəmiyyətdən təcrid olunurdu. Xəstələrin cəmiyyətdə sərbəst yaşamağına imkan verilmirdi. Həkimlər xəstələrə yardım göstərmək əvəzinə əksinə çalışıblar ki, xəstələr xəstəxanada daha çox yatsın. Biz xəstələri evə tez buraxmaq istəyəndə bizə deyirdilər ki, “Siz niyə evə tez yazırsız? Qoy üç ayda yatsın, qoy beş ayda yatsın”. Lakin kommunist sistemi dağılandan sonra xəstələrə qarşı münasibət dəyişdi. Halhazırda həkimlər çalışır ki, xəstələrin şəraiti yaxşı olsun, xəstələr öz potensialını reallaşdıra bilsinlər və s. Avropanın Psixi Sağlamlıq üzrə Deklorasiyası da göstərir ki, psixiatriyanın və psixologiyanın əsas vəzifəsi insanların daha yaxşı yaşamasına çalışmaqdır.

- İndi daha çox hansı psixi xəstəliklər yayılıb?
- Bir neçə xəstəliklər var ki, onların yayılması həmişə stabil qalır. Misal üçün, təxminən 1 % insanlar şizofreniyadan əziyyət çəkir və bu rəqəmlər illərlə, onilliklərlə eynidir. Lakin bəzi xəstəliklər, məsələn, təşviş pozuntuları və ya depressiyalar çox geniş yayılır və ildən ilə artır. Statistikaya görə 2020-ci ildə depressiyadan olan itkilər ya birinci, ya da ikinci yeri tutacaq. Amma biz görürük ki, artıq bu gün depressiya ilə bağlı itkilər 2-ci yerdədir. Birinci yerdə isə ürək damar xəstəlikləridir.

- Depressiyanın çoxalmasına hansı psixoloji amillər təsir edir?
- Depressiya tez-tez stress nəticəsində əmələ gəlir. Müasir həyatda stresslər yavaş-yavaş artır. Misal üçün, gənclər yaxşı təhsil almaq və ya karyera qurmaq üçün çox əziyyət çəkirlər. İndi gənclər arasında daim rəqabət var. Ali təhsilli olmaq, xarici dil, kompüter bilmək, trenninqlərdən keçmək və s. tələb olunur. Əlbətdə ki, bütün bunlar stress yaradır. Biz Yaponiyada olanda gənclərdən problemləri barədə maraqlanmışdıq. Gənclər də çox oxumalı və işləməli olduqları üçün şikayət edirdilər. Onların sözlərinə görə, sutkada ən azı 15 saat oxumalıdırlar ki, proqrama çatsınlar. Bu böyük bir stress yaradır. Nəticədə depressiya və ya başqa xəstəliklər əmələ gələ bilər.
Depressiyanın səbəbləri müxtəlif olur. Ola bilər ki, sırf bioloji səbəblər üzündən depressiya baş verir. Misal üçün, genetik olan depressiya və ya somatik xəstəliklərlə bağlı depressiya. Şəkərli diabetdən əziyyət çəkən insanların ən azı 33 faizi depressiyaya düşür. Var psixoloji faktorlarla bağlı olan depressiyalar. Məsələn, tənhalıq, boşanma, ailədə münaqişələr və başqa psixoloji problemlər də depressiya yarada bilər.

- Depressiya kədərdən nə ilə fərqlənir? Çox vaxt adamlar əhvalı pis olanda da deyirlər ki, depressiyadayam. Əslində isə depressiyanın əlamətləri hansılardır?
- Hər bir insanın ola bilər ki, bir - iki gün əhvalı pis olsun. Amma bu o demək deyil ki, insane depressiyadadır. Beynəlxalq Psixi Pozuntların təsnifatında göstərilir ki, iki həftə ərzində əgər depressiyanın üç əsas simptomlarından heç olmasa ikisi ilə əlavə simptomlardan da ikisi müşahidə olunursa, bu klinik depressiyadır. Qeyd edim ki, əsas simptomlara ruh düşgünlüyü, marağın və zövqün itirilməsi və ya enerjinin tükənməsi, əlavə simptomlara isə yuxusuzluq və ya yuxululuq, iştahasızlıq və ya iştahanın artması, özünə qarşı qiymətləndirmənin aşağı düşməsi, intiharla bağlı fikirlər, ümidsizlik, köməksizlik hissi, diqqətin azalması və s. daxildir. Klinik depressiyanın yüngül, orta və ağır dərəcəsi olur. Ən pis nəticəsi isə intihardır. Təəssüf olsun ki, depressiv xəstələrin 10-15 faizi intihar edir.

- Depressiya müalicə olunurmu?
- Buna baxmayaraq ki, depressiya geniş yayılmış bir xəstəlikdir, çox yaxşı müalicə olunur. Belə ki, 80 % xəstələri bir dərmanla müalicə edirik. Amma bu xəstəlik təkrar olunan xəstəlikdir. Əgər insanda bir dəfə depressiv epizod olubsa 50 % ehtimal var ki, o, yenə təkrar olunacaq. İki dəfə epizod olubsa, 70 % ehtimal var ki, 3-cü epizod da olacaq. 3 dəfə depressiv epizoddan sonar yenə bu baş veribsə, 90 % ehtimal var ki, bu gələcəkdə də təkrarlanacaq.

- Psixi Sağlamlıq Mərkəzinin fəaliyyəti ilə bağlı nə deyə bilərsiniz? Bu mərkəzdə hansı şöbələr fəaliyyət göstərir?
- Bu mərkəzdə planlaşdırma şöbəsi, epidemialogiya və statistika şöbəsi, monitorinq və keyfiyyət təminatı şöbəsi, insan resusrlarının inkişaf şöbəsi və başqa şöbələr fəaliyyət göstərir. Planlaşdırma şöbəsinin işi təzə proqramlar, təzə xidmətlər üzərində işləmək, təzə standartlar yaratmaqdır. Monitorinq və keyfiyyətin təminat şöbəsi xidmətlərin monitorinqini aparır. Epidemialogiya və statistika şöbəsi isə psixi pozuntular haqqında statistic məlumatlar toplayır və onları təhlil edir. Mərkəzdə insan resusrlarının inkişaf şöbəsi də fəaliyyət göstərir. Bu şöbə mütəmadi trenninqlər həyata keçirir. Psixi Sağlamlıq Mərkəzində psixiatr və tibb bacıları ilə yanaşı, sosial işçilər, reabilitoloqlar və beş nəfər klinik psixoloq da işləyir.
Bundan başqa, mərkəzdə təcili psixoloji yardım şöbəsi də fəaliyyət göstərir. Burada psixoloqlar çalışır. Mərkəzin tərkibində krizis xətti də yaradılıb. Biz ona “inam telefonu” deyirik. Hər gün insanlar bura zəng vurur, psixoloji problemləri ilə bölüşürlər. Mərkəzdə fəaliyyət göstərən digər bir şöbə isə reabilitasiya şöbəsidir. Bu şöbə ağır xəstələr üçün nəzərdə tutulub.
Bilirsiniz ki, ağır xəstəliklər adətən gənc aşlarda başlayır. Bu insanlar xəstəliklərinə görə öz sosial qabiliyyətlərini yaxşı inkişaf etdirə bilmirlər. Ona görə də burada reabilitasiya prosesini keçmək onlar üçün faydalıdır. Qadınlar burada kulinariya ilə maraqlanır, yemək bişirirlər. Misal üçün, xəstə var ki, 16-18 yaşında xəstələnib. Bu gün isə onun artıq 30 yaşı var. Buna baxmayaraq, o, bilmir ki, necə özü üçün şorba bişirə, salat hazırlaya bilər. O, özünə qulluq edə bilmir.
Bu Mərkəzdə isə onlar bunu öyrənirlər. Reabilitasiya şöbəsində bu xəstələrin itirilmiş və ya inkişaf etməmiş qabiliyyətləri bərpa olunur. Bu şöbədə art terapiya da var. Tədqiqatlar göstərir ki, insanlar incəsənətlə məşğul olanda problemlərini unudurlar. Elə adamlar var ki, uzun müddət, məsələn, 10-15 illərlə xəstə olmaqlarına baxmayaraq, burada nəsə çəkməyə və ya düzəltməyə başlayırlar. Onlar gözəl şeylər yaradırlar. Nəticədə onlarda özünə qarşı qiymətləndirmə artır. Onlar nəsə edəndə, düzəldən də başqa insanlarla da ünsiyyətdə olurlar. Bu reabilitasiya şöbəsi yalnız bizdə, bir də 1 saylı Respublika Psixiatriya Xəstəxanasındadır.
Psixi Sağlamlıq Mərkəzində gündüz stasionarıda var. Ağır və kəskin vəziyyətdə olan xəstələr üçün nəzərdə tutulub. Bu çox müasir bir yardım formasıdır. Belə ki, xəstəxanada insan yatanda cəmiyyətdən təcrid olunur. Xəstə sosial əlaqələrini və qohumluq əlaqələrini itirir. Yavaş-yavaş öz bacarıq və qabiliyyətlərini itirməyə başlayır. Amma gündüz stasionarda müalicə alanda insan öz ailəsi ilə birgə yaşaya bilir. O, 2-4 saata qədər hər gün gəlib lazım olan dərmanları içir və ehtiyacı olduğu yardımı alır. Sonra öz ailəsinin və qohunlarının yanına qayıdır. İnsan psixi xəstəxanaya düşəndə isə fikirləşir ki, artıq mənim həyatım qurtarıb. Valideynləri və ya yaxınları dərd çəkir, qonşular da onu barmaqla göstərir ki, psixi xəstədir. Məhz bu “damğa”dan qorxduqları üçün xəstələr psixiatriya xidmətlərinə, psixoloqlara müraciət etmirlər.

- Bəs, Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin (PCC) fəaliyyəti ilə bağlı nə deyə bilərsiniz?
- Bu Mərkəzin rəhbəri Elnur Rüstəmov psixologiyanı dərindən bilən bir adamdır. O, çox savadlıdır və müasir düşüncə tərzinə malikdir. Onun yanında işləyənlər də işini çox yaxşı bilən mütəxəssislərdir. Onu da qeyd edim ki, E.Rüstəmov bu mərkəzdə başqa heç bir yerdə olmayan proqramları həyata keçirib.
- Bu gün psixologiyaya münasibət necədir?
- Əvvəllər psixoloqlara qarşı münasibət elə də yaxşı deyildi. Deyirdilər ki, kim Tibb Universitetinə qəbul ola bilməyibsə, psixologiyanı seçib. Amma indi belə deyil. Indi çox adam psixologiya üzrə kurslar da axtarır.

İdeal uşaq böyütmək üçün ideal ana olmaq lazımdır.

“Düşüncə” jurnalının bu sayının qonağı “Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzi”nin rəhbəri, psixoloq Narınc Rüstəmovadır.

- Bir mütəxəssis kimi keçmişə nəzər saldıqda valideynlərin davranışında və sizə verdikləri tərbiyədə hansı müsbət və mənfi cəhətləri görürsünüz?

- Adətən insan nə isə gördükdə və ya etdikdə bunu keçmişi ilə müqayisə edir. Uşaq tərbiyəsi ilə də bağlı bu cürdür. İnsan öz uşaqlığını xatırlayır və öz valideynlərinin davranışını, ona verilən tərbiyəni təhlil edir. Əslində özüm də müqayisə edəndə bəzi müsbət və mənfi cəhətləri görürəm. Məsələn, psixoloq olmağımın əsas səbəbi valideynlərimin mənə psixoloji nöqtəyi nəzərdə yanaşmalarıdır. Anam fizika müəlliməsidir və onun uşaqlarla çalışmasıbizimlə münasibətdə psixoloq kimi davranmasına şərait yaradıb. Anam bizə daha çox müstəqil düşünmək üçün şərait yaradırdı. Psixologiyanın dərinliyinə bələd olmasa da, anam bunu daha çox analıq instikti ilə bağlı edirdi. Məsələn, biz nəsə istəyir və şıltaqlıq edirdiksə, o bizə fikir verməzdi. Həmin müddət bizimlə soyuq davranar, aramızda məsafə saxlayardı. Bu psixologiyada bihevioral - davranış terapiyası adlanır. Biz işdə bu terapiyanı indikinin özündə də uşaqlara tətbiq edirik. Halbuki, anam onu bizimlə münasibətdə mexaniki olaraq edirdi. Özü də bilmədən. Çətin vəziyyətlərdə belə, bizə şərait yaradırdı ki, özümüz düşünüb çıxış yolu tapaq. Heç vaxt nəyisə “çeyniyib ağzımıza qoymaz”dı. Dərslərimizi də müstəqil şəkildə, heç bir təzyiq olmadan edərdik. O, bizə deyirdi ki, sonda çalışmanı gətirərsiz yoxlayaram. Mən həmişə ev tapşırıqlarını özüm etmişəm.

Ümumiyyətlə, uşağın tərbiyəsində ananın böyük rolu var. Bu gün biz uşaqlarla işləyirik. Müşahidə aparıb görürük ki, həmişə ananın fikirləri, ananın əhvalı uşağın əhvalına da təsir edir. Ananın problemləri varsa, uşaq da bir növ o problemləri yaşayır.

Atam isə tipik Azərbaycan ailələrində olduğu kimi həmişə işləyər, axşam evə gələrdi. Məndə ata obrazı çox güclüdür. Psixologiyada buna elektra kompleksi deyirlər. Məndə ataya meyllilik çox idi. Uşaqlıqdan atam həmişə mənə güvənirdi. Çox təmkinli və humanist adamdır.

Onu da deyim ki, uşaqlıqda hiperaktiv olmuşam. Mənim oğlum Məsud da hiperaktivdir. Bura mərkəzə gələndə bir dəqiqə belə dayanmır. Məsud bir dəqiqəyə o qədər yeri gəzir, o qədər şey edir ki, adam özü məəttəl qalır. Xatırlayıram ki, uşaqlıqda çox dəcəl olmuşam. Həmyaşıdlarımdan heç kim mənə bata bilmirdi. Məktəb vaxtından ya təmizkom ya sinifkom olmuşam.Yadıma düşür ki, sinifdə bir oğlan var idi. Hamının şirniyyatını alıb yeyirdi. Bir dəfə o mənim peçenyelərimi də almışdı. Mən də onun barmağının ətini üzmüşdüm. Necə çeynəmişdimsə, barmağının dərisi çıxmışdı. Müəllimlər mənim haqqımda deyirdilər ki, Narınc ilanı da yuvasından çıxarar. Bəzi müəllimlər isə məni başa düşmürdü. Deyirdilər ki, diqqəti dağınıqdır. Dərsdə mən uşaqlarla danışır və nəsə öz işlərimlə məşğul olsam da, müəllimə qulaq asırdım. Dərsinə də cavab verirdim. Müəllim də həmişə bu halımla maraqlanır və deyirdi: “Mən dərsi izah edəndə sən öz işinlə məşğulsan. Bəs, necə olur ki, səndən həmin dərs haqqında sual verəndə yaxşı cavab verirsən?”. Tələbə vaxtlarımda da belə idim. Bütün gənclər təşkilatlarında üzv idim. Səsim “Universitet” qəzetindən də gəlirdi. Xəttim səliqəsiz idi. Ümumiyyətlə, hiperaktiv uşaqların kiçik motorikası zəif olduğu üçün xətti çox səliqəsiz olur. Anam həmişə xəttimə görə məni cəzalandırırdı. Çox vaxt məni nevropatoloqlara aparır və dərman verirdilər. Əslində isə dərman vermədən psixoloq yanına aparıb hiperaktivliyi korreksiya edərək gözəl nəticə ala bilərdi. Həmişə deyirəm ki, heyif bizim dövrdə psixoloqun yanına getmirdilər.

- Necə oldu ki, uşaq psixoloqu olmağa qərar verdiniz?

- Uşaqlıqda mənə həmişə deyirdilər ki, “sən oxumamış psixoloqsan”. İnsanlarla danışmağı çox sevirdim. Xatırlayıram ki, 4 yaşım olanda sanatoriyaya getmişdik. Uşaqlarla elə dostlaşmışdım ki, ordan qayıdanda uşaqlar dalımca qaçaraq adımı çağırırdılar: “Narınc, Narınc”. Mənim getməyimi istəmirdilər. Hələ o vaxtdan uşaqlarla yaxşı münasibət qura bilmişəm. Hamı ilə, böyüklərlə də rahat ünsiyyət qururdum. Hiperaktiv olduğum üçün tez ünsiyyətə girib dost ola bilirdim. İnsanları yaxşı başa düşürdüm. Məndən 20 yaş böyük adamlarla belə söhbət edir və onu başa düşürdüm. Uşaqlıqdan məndə insanlarla söhbət etməyə, onları öyrənməyə maraq var idi. Zaman keçdikcə düşündüm ki, bunu inkişaf etdirə bilərəm. Psixologiyanı özüm istəyərək seçmişəm. Mən psixoloq kimi fəaliyyətə başlayanda əsasən 12-30 yaş arasında olan adamlarla işləyirdim. Məhz uşaq psixoloqu olmağımın səbəbkarı isə həyat yoldaşım Elnur müəllimdir. Elə oldu ki, birgə çalışdığımız mərkəzdə uşaq psixoloqu işdən çıxdı. Bizdə də uşaq psixoloqu yox idi. Ona görə də mən daha çox uşaqlarla işləməyə başladım. Bir sözlə, Elnur müəllim başımı aldadıb məni uşaq psixoloqu etdi.

İnanıram ki, nəsə olursa, yaxşılığa doğru olur. Arzulamaq çox önəmlidir. Vaxtilə vərəqə yazdığım arzularım artıq həyata keçib. Mən artıq yeni arzular arzulayıram. Amma bu mənə kifayət edir - övlad, iş, ailə. Hər səhər tezdən yuxudan oyanıb işə, axşam isə ailəmin yanına tələsirəm. Düşünürəm ki, bundan böyük xoşbəxtlik ola bilməz.

- Həyat yoldaşınız, psixoloq Elnur müəllimlə necə tanış olmusunuz?

- Elnur müəllimlə bir yerdə işləyirdik. Elnur müəllimin psixologiya ilə bağlı kurslarına qatılırdım. Sonradan isə onlarla birgə çalışır, pasient qəbul edirdim. Onda Elnur müəllim çox ciddi adam idi. Mən elə bilirdim ki, yəqin ki, evlidir, iki usağı var. İndi o qədər də qaraqabaq deyil. Buna da bizim ailə qurmağımız müsbət təsir edib. O bir müddət sonra mənə maraq göstərməyə başladı. Bu zaman subay olduğunu öyrəndim. Sonradan münasibət qurmağa başladıq. Adətən oxuduğumuz kitabları müzakirə edirdik. Kursdan sonra daha çox psixologiya ilə bağlı kitablarlı oxuyurduq. El müəllim rus dillində oxuyurdu, mənsə türk dilində. Kitablarımızı bir-birimizlə dəyişdirib oxuyurduq. Zaman keçdikcə aramızda münasibətin yarandığını hiss etdik. Elnur müəllim mənimlə ailə həyatı qurmaq istədiyi üçün atamla danışdı. Bu barədə çox həssas olsa da, Elnur müəllimdən xoşu gəldi. Dekabrda nişanlandıq, apreldə isə toyumuz oldu. Xatırlayıram çox maraqlı parodoksdu. O vaxtlar Elnur müəllim kursun pulunu məndən götürməmişdi. Mən də kursun pulunu saxlamağı və Elnur müəllimin ad günündə həmin pulla ona hədiyyə almağı qərara aldım. Amma iyulun 14-ü artıq onun arvadı idim. Onun ad günü isə iyulun 14-ü idi. Ad günündə ona dedim ki, “8 ay əvvəl sənə yaxın dost və müəllim kimi hədiyyə bağışlayacaqdım, indisə sənə həyat yoldaşı kimi hədiyyə verirəm”.

- İdeal ailə varmı? Ümumiyyətlə, idela ailəyə necə sahib olmaq olar?

- Konkret ideal ər və ya uşaq yoxdur. Sadəcə hər bir insanın müəyyən idealı olur. Yəni ki, insan istədiyi xüsusiyyətləri başqasında tapırsa, həmin insanı ideal görür. İnsanın istədiyi, tələb etdiyi xüsusiyyətlər isə fərqlidir. Məsələn, Elnur müəllim üçün ideal həyat yoldaşı onun üçün dadlı yeməklər bişirən qadın deyil. Bəlkə də başqa kişinin idealı məhz elə bir qadındır. Əsas odur ki, şəxsin öz idealındakı ailə modeli olsun. Bu çox önəmlidir. Məsələn, Elnur müəllim heç vaxt məndən yemək bişirməyimi tələb etmir. Biz evdə çox vaxt hazır yeməklər yeyirik. Ya da ki, harasa gedib yemək yeyə və ya evə sifariş edə bilərik. Yəni çox vaxt yemək bişirə bilmirəm. Həyat yoldaşım bunu heç vaxt problem etməz. Amma işə getməsəm, bunu mənə irad tutar. Deyər ki, “Niyə işə getmirsən?”. “Mərkəzdə vacib işlərin qala bilər”. Onun idealındakı qadın sosial mühitdə güclü və fəal olmağı bacaran qadındır. Onun üçün yemək bişirən qadın güclü deyil. Elnur müəllim həmişə deyir ki, mən elə bir qadın istəyirəm ki, öləndə gözüm arxada qalmasın. Bu gün mən onun bütün işlərini tənzimləyə bilərəm. Artıq hər şeyi bacarıram. Mənim idealımdakı kişi obrazı isə qazanan, hər şeyi evə gətirən kişi deyil. Mənim üçün ideal kişi mənə karyerada uğur qazanmağa şərait yaradandı. İdeal ailə mənim üçün hər şeyi birlikdə edən ailədir.

- Bəs, ideal tərbiyəyə nail olmaq olarmı?

- Əslində ideal tərbiyə yoxdur. Sadəcə valideynin uşaqdan gözlədikləri var. Hər insan üçün ideal uşaq fərqli ola bilər. Məsələn, mənim üçün ideal uşaq sakit oturan, sual verəndə bütün suallara ağıllı cavab verən uşaq deyil. Mən insanların oğluma baxıb necə də sakitdir. “Deməli ağıllı uşaqdır” deməyini gözləmirəm. Mənim üçün ideal uşaq araşdıran, qaçan, hər şeyə fikir verən, cana yaxın, ünsiyyətcil, həm də eyni zamanda etik qaydaları nəzərə alan uşaqdır.

Bəzi valideynlər üçün ideal uşaq böyüyəndə onların istədiklərini yerinə yetirən uşaqdır. Mənsə sabah Məsud böyüyəndə mənim istədiklərimi deyil, öz istədiklərini həyata keçirməyini istəyirəm. Məsələn, mən ona “sən mütləq psixoloq olmalısan”deməyəcəyəm. Düzdür, ona hiss etdirmədən onu düzgün istiqamətə yönləndirəcəyəm. Övladıma heç vaxt təzyiq etməyəcəyəm.

Valideyn nəzərə almalıdır ki, uşağı cəmiyyət üçün böyütmək çox önəmlidir. Sabah biz onun yanında olmayacağıq. Övladımız baxçada artıq 6 saat, məktəbdə isə 7-8 saat bizsiz vaxt keçirəcək. Sonradan kurslara və ya müəllim yanına da gedəcək. Yəni onun yanında rolumuz getdikcə azalır. Bir gün bəlkə də biz öləcəyik, o isə tək qalacaq. Valideyn düşünməlidir ki, bu gün mən onu elə böyütməliyəm ki, sabah mənsiz də rahat yaşamağı bacarsın.

Onu da qeyd edim ki, ideal uşaq böyütmək üçün ideal ana olmaq lazımdır. Ana övladını hiss etməyə çalışmalıdır. Övladı ilə çox ünsiyyət qurmalı, onunla daha çox vaxt keçirməlidir. Ana uşağın hər hərəkətinə diqqət yetirməlidir. Düzdür, müşahidə etsə də, qarışmamalıdır. Ana həm də təhlil etməyi bacarmalıdır. Elə analar olur ki, psixologiya təhsili yoxdur, amma təcrübəsi var, hissiyyatı o qədər güclüdür ki, uşaqla yaxşı işləyir. Mən belə anaları görəndə həmişə deyirəm ki, mənim rəqiblərimdir.

- Asudə vaxtınızı necə keçirirsiniz?

- Asudə vaxtımızı çox vaxt ailə ilə birgə keçiririk. Mənim üçün uzaq bir yerə getmək önəmli deyil. Boş vaxtımızı ürəyimizdən necə keçirsə elə də keçiririk. Parka, əyləncə mərkəzinə, bir sözlə istədiyimiz yerə gedirik. Məsələn, ürəyimiz çölə çıxmaq istəyirsə, çölə çıxırıq. Əsas odur ki, bir yerdə olaq. Bir yerdə yemək də yeyə bilərik. Yəni ki, biz asudə vaxtı necə keçirməyimizi planlaşdırmırıq. Ola bilsin ki, bazar gününü evdə keçirib axşam harasa getmək istəyək. Çox vaxt ailəmiz ani qərar verməklə seçilir. Məsələn, biz anidən qərar verib Elnur müəllimin kəndinə də gedə bilərik. Bunun üçün 7-8 saat yol gedirik. Bu baxımdan birbirimizə çox uyğun gəlirik. Biz iki dəqiqəyə paltar götürəcəyik və gedəcəyik.

Elə insanlar var ki, yataraq dincəlir, elələri də var ki, seriala baxaraq, kinoya gedərək dincəlir. Bəzi insanlar isə anası ilə telefonla danışaraq dincəlir. Məsələn, mənim istirahətim daha çox aktivdir. Yəni yataraq dincəlmirəm. Harasa əyləncə mərkəzinə gedir və birgə əylənirik. Məsud yellənməyi, sürüşməyi, ümumiyyətlə, oyun oynamağı çox sevir. Onunla birgə oynayarıq, maşın sürürük. İndi o, seçim edə bilmir və biz onu istədiyimiz yerə aparırıq. İnşallah böyüyəndə artıq seçim edə biləcək. Deyəcək ki, ana –ata məni o yerə apar və s.

Elnur müəllim Məsudu çox sevir. Onunla dostluq əlaqələri qurub. Məsud da onunla yaşıdı kimi davranır. Onunla top-top oyanyır, gülür, hoppanıb-düşür.

-Gələcək planlarınız nədir?

-Gələcək planlarımız bir holdinq qurmaqdır. Gələcəkdə ailə şirkəti təsis edəcəyik və ailənin hər üzvü o holdinqdə işləyəcək. Orada hərə özünə uyğun müxtəlif vəzifələrdə işləyə bilər. İstəsək dikertor kimi işləyə bilərik, istəsək də psixoloq və s. Holdinqdə müxtəlif istiqamətli mərkəzlər cəmləşəcək. Bizim uşaq mərkəzimiz artıq var. Autik uşaqlar üçün də mərkəz açacağıq. Holdinqdə baxça, tədris mərkəzi də açmaq fikrindəyik. Ailəvi şirkət təsis etmək bizim ən böyük arzularımızdandır.

Baş redaktorun müavini
Aynurə MƏMMƏDOVA

Psixologiya və Konsultasiya mərkəzinin baş psixoloqu Elnur Rüstəmovla aparılmış müsahibə.

-Azərbaycan ailələrində  uşaqların psixologiyasının formalaşdığı bir dövrdə valideynlər tərəfindən edilən səhvlər onların psixologiyasında böyük bir iz buraxır. Bu, gələcəkdə hansı fəsadların özünü biruzə verməsinə səbəb ola bilər? 

-Hər bir insanın həyatında müəyyən travmatik situasiyalar olur və həllini tapmadıqda sonralar fəsadlar yaradır. Ruslarda belə bir söz var: “Biz 16 yaşdan yuxarı böyümürük”. Düşünürəm, bunu bütün insanlara şamil etmək mümkündü. İnsan fərqində olmasa belə, hər zaman özündə keçmişindən nələrisə daşıyır. Psixoloq və ya psixoterapevtin işi də insana özündə baş verənləri dərk etməkdə yardımçı olmaqdır. Şübhəsiz, anonimliyi qorumaq şərtilə. Bizim nəinki uşaqlıq xatirələrimiz, həm də uşaqlıqda eşitdiyimiz nağıllar, dastanlar sonrakı yaşam və düşüncəmizə birbaşa təsir göstərir. Məlikməmməd indinin özündə də bizimlə iç-içə yaşayır. İndi də çətin vəziyyətlərdə Simurq quşunun bizi azad edəcəyinə inanırıq. …Psixologiya bir peyvənddir ki, bütün insanlara vurulmalıdır. Psixologiya, bizə içimizlə harmoniyada yaşamaq üçün böyük kömək göstərə bilər.

-  Elnur bəy, amma bunun üçün ilk növbədə psixologiyanın gücünə inanmalıyıq. Bizim köhnə psixologiya dərsliklərində insanlar yox, tiplər, qruplar haqqında gedirdi söhbətlər. Sən psixologiya kitabını açırdın və dərhal individuallığın itirdi öz gözündə. Çünki görürdün ki, psixoloqlar üçün sən fərd deyilsən, bütün fərdlər hansısa tipə daxildir, psixoloqlar səni “optovoy” – topdan müzakirə edirlər. Sanqviniklər bu cürdür, fleqmatiklər bu cürdür və s. Heç kimi narazı qoymamaq üçün də sonda bir cümlə artırırdılar: bir qrupun əlamətlərinə bir insanda xalis halda rast gəlinməyə də bilər, bir adamda 30 faiz melanxoliklik, 70 faiz xoleriklik ola bilər və s. Tutalım, sən özünün təkrarsız gizli bir fərdiyyətin olduğuna inanırdın, psixoloqlar isə elə davranırdılar ki, sanki “sənin kimiləri çox görüblər”, sanki bu gizli və özəl fərdiyyətin aldıqları elm vasitəsilə artıq sənə qədər onlara məlum edilib, haqqındakı hər şey, davranışların kateqoriyalaşdırılıb. Bəs indi necə, psixologiyanın bu metodu dəyişilibmi? Axı indi əksərsahələrdə bir metodun hegemonluğuna son qoyulub, çoxölçülülüyü birölçülük əvəz edib…

-  Psixologiya dünəndən bu günə uzun bir inkişaf yolu keçib, sadaladığınız məsələ bu gün psixologiya üçün aktual deyil. Müasir psixologiya daha dinamikdir və təsir dairəsi daha genişdir. Köhnə dərsliklərdəki bu yanaşmalara görə, psixologiyadan uzaq düşmək düzgün deyil. Bu gün psixologiya və psixoterapiyada fərdə yönəlik 600-dan yuxarı istiqamət var… Tutalım, şizofrenikin müalicəsində psixoanalizin tətbiqi yasaq edilir, ancaq isterik xəstələrlə iş prosesində psixoanaliz əvəzsizdir. Konkret situasiyada psixologiya konkret elmdir.

-  Qadın psixologiyası ilə kişi psixologiyası çoxmu fərqlidir?

-  Bunlar arasında  kəsişən və kəsişməyən nöqtələr var ki, zaman-zaman psixoloqlar, filosoflar tərəfindən araşdırılıb. Fərqlərdən biri qadınlarda emosional sferanın nisbətən zəif olmasıdır. Ona görə də çox zaman xanımlar daha çox emosional olurlar. Eyni zamanda qadınlar öyrənməyə, narahat olduqları məqamları düzəltməyə kişilərə nisbətən daha çox meyllidirlər. Bu gün bizim mərkəzimizə də daha çox qadınlar müraciət edir. Bu o demək deyil ki, kişilər heç bir psixoloji narahatlıq yaşamırlar. Əksinə, bəlkə də onlarda bu narahatlıqlar qadınlardan daha çoxdur. Lakin kişilər onları özləri həll etməyə çalışırlar. Bu səbəbdən infarkt riski kişilərdə qadınlara nisbətdə qat-qat artıqdır.

-  Niyə azərbaycanlı ehtiyac duyanda falçının yox, psixoloqun yanına getsin?

-  Əslində bu məsələnin mahiyyətində kollektiv təhtəlşüur problemi dayanır. Bunu psixologiyada Karl Yunq işləyib. Söhbət illərlə mövcud olan yanaşma tərzlərinin birdən-birə dəyişmədiyindən gedir. Biz nə qədər çalışsaq da, mələyə aid etdiyimiz xüsusiyyətləri şeytana, iblisə şamil edə bilmərik. Çünki bu fikir  əsrlərlə beynimizdə dərin kök salıb. Eləcə də falçılıq. Tarixən azərbaycanlılarda şamançılıq, falçılıq, cadu olub. Belə bir deyim bizim təhtəlşüurda da var: “Fala inanma, falsız da qalma”. Falçı qısa müddətə insana çoxlu ümidlər verir, psixoloq isə analiz aparır. Falçı dediklərinə görə məsuliyyət daşımır, psixoloq isə ortaya elmi yanaşma qoyur, məsuliyyət daşıyır. Psixologiya və psixoterapiya haqqında Qanun var. Falçılıq haqqında isə qanun yoxdur. Peşəkar psixoloq  insanın keçmişinə baxıb gələcəyi haqqında dolğun raport verə bilər.

-  Bu gün müxtəlif həyat hadisələrində travma almış qadınlar çoxdu, ya kişilər? Onlara nə təklif eləyirsiniz? Həyata necə yanaşsınlar?

- Bizim Mərkəzə daha çox qadınlar gəlir. Onlarla həm fərdi görüşürük, həm də yaratdığımız Qadın Klubundakı seminarlarda. Bilirsiniz, bizim ölkədə insanların psixi sağlamlığını, psixi təhlükəsizliyini sistemə salmaq lazımdır. Nisbətdə qadınlar kişilərdən daha çox psixoloji təsirə məruz qalırlar. Həyata ümumi yanaşmaya gəlincə isə, Mövlana Cəlaləddin Ruminin möhtəşəm bir sözü var: “Gözəl düşünən gözəl görər.” Xanımların həyatı bütün çalarları ilə sevmələrini istərdim.

Artıq 3 ildir ki, fəaliyyət göstərən və bir çox insanlara sözün əsl mənasında kömək edən Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin psixoloqları Elnur Rüstəmov və xanımı Narınc Rüstəmova ilə çox maraqlı və səmimi söhbət etdik. Söhbət əsnasında onlar ideal ailə modeli olaraq gənclərə bir neçə dəyərli məsləhətlər verdilər. Mən bu müsahibədən zövq aldım və nəticə götürdüm. Düşünürəm ki, hər biriniz bu müsahibəni oxuduqca həm zövq alacaqsınız, həm də müəyyən həyat təcrübəsi qazanacaqsınız. Bacardığım qədər müsahibə zamanı yaranmış səmimi auranı və hisslərimi vərəqə köçürməyə çalışdım. Buyurun, siz də zövq alın...
DÜŞÜNCƏ: Sevginiz necə başladı? Tanıdıqca sevməyə başladınız yoxsa ilk baxışdan aşiq oldunuz?
N.R: Mən tanıya-tanıya sevmişəm. (gülür)
E.R: Böyük sevgilərin böyük də tarixçəsi olur. Bu sevginin çox maraqlı tarixçəsi var. 2008-ci ildə Narınc xanım mənim dərs dediyim kurslara gəlirdi. Gördüyümdə bir pozitiv enerji, elektrik aldım ondan. Hüqo öz “Səfillər” əsərində belə bir fikir söyləyir: Sevginin konkret bir zamanı yoxdur. O bir baxışla da ola bilər, o bir sözlə də. Sevgi bir dəyirman çarxına bənzəyir. Və sən o çarxa düşəcəksən. Əsas sonluqdur. Bilinmir, sən oradan necə çıxacaqsan, əzilmiş də çıxa bilərsən, yaxşı vəziyyətdə də... Mən də gördüm ki, artıq bu çarxa ilişmişəm. Artıq dəyirman çarxı işə düşüb.
N.R: Mən açığı Elnur müəllimi görəndə evli olduğunu düşünmüşdüm. Çünki çox ciddi təbiətli adamdır, deyib-gülmürdü, fikri yalnız işində idi və s. Sonra bildim ki, subaydır, diqqətimi çəkdi. İnternetdə online konsultasiyalar olurdu. Və mən başqa adla Elnur bəyə bu online saytda mütəmadi olaraq suallar yazırdım ki, bir oğlandan xoşum gəlir, necə edim ki, onun da mənə qarşı hissini öyrənim və s. O da mənə məsləhətlər verirdi, fikirlərini bildirirdi. Beləliklə, mən onun öz fikirlərini özünə qarşı istifadə etdim, anladım ki, onun da mənə qarşı böyük məhəbbəti var və nəticə göz qabağındadır. Biz xoşbəxtik.
DÜŞÜNCƏ: Artıq 3 ildir ki, evlisiniz. Deyirlər ki, ailə qurduqdan sonra sevgi adiləşir, azalır. Bu belədirmi?
E.R: Əslində sevgi azalmır. Sadəcə sevgidə yeni bir keyfiyyət dəyişməsi baş verir. Bir mərhələdən digər məhələyə keçid dövrü başlayır. Ailə qurduqdan sonra artıq münasibətlər yeni və fərqli formada inkişaf edir. Oğlan və yaxud qız sevdiyini əldə etdikdən sonra bu hissləri qorumağa və möhkəmləndirməyə çalışmalıdır, işləməlidir, ailəsinin gələcəyi üçün fəaliyyət göstərməli, müəyyən maddi ehtiyacları təmin etməlidir. Bu zaman ailə daxilində çox vaxt problemlər baş verir. Əslində məsuliyyət itmir, sadəcə sevgi prosesi kateksis olaraq müxtəlif istiqamətlərə yönəlir. Sadəcə indiki zamanda gənc ailələr bir mərhələdən növbəti mərhələyə asan keçə bilmədikləri üçün ailəsini tez dağıdır. Rol keçidlərini düzgün seçsələr, düşünürəm ki, nümunəvi bir ailə yaradacaqlar.
DÜŞÜNCƏ: Eyni iş yerində işləmək münasibətlərə təsir edirmi və necə təsir edir?
N.R: Bizdə hər zaman vurğulayırlar ki, eyni işdə çalışmaq bir az bezdirici olur. Evdə də görürsən, iş yerində də. Amma mən həmişə deyirəm ki, məndə bu hal yaşanmayıb. Bəlkə də psixologiya sahəsində işlədiyimizə görə belədir. Məsələn, hüquqşünas olsaydıq bəlkə də heç belə olmayacaqdı. Bu il aprelin 24-ü evlilik həyatımızın 4 illiyini qeyd edəcəyik. Elnur bəy həmişə deyir ki, ailənin ilk 3-7 ili böhran illəri sayılır. Biz artıq ilk böhranı keçirmişik. Ümid edirəm ki, heç bundan sonra da problem yaşanmayacaq.
DÜŞÜNCƏ: Bu evlilik böhranını düzgün keçirmək üçün hansı qaydalara, qanunlara riayət etmək lazımdır?
E.R: Qanunlarda bir məcburilik var. Əslində mən insanlarda məsuliyyət hissinin aşılanmasının tərəfdarıyam. Əgər ən güclü qanun qarşısında məsuliyyət hissi olmasa, bu qanuna riayət olunmaz. Ailə qurarkən də bu məsuliyyəti hiss etmək lazımdır. Nə istədiyini, hədəfini bilmək lazımdır.
N.R: Qadınlarda bu evlilik böhranı dövründə eyniləşmə hissi baş qaldırır. Hər bir qadın öz yeni ailəsinə köhnə ana-atadan qalan ailə modelini gətirmək istəyir. Çox vaxt qadınlar öz həyat yoldaşlarını atası kimi görmək istəyir, ata obrazını öz həyat yoldaşlarına köçürürlər. Məsələn, mənim atam belə deyildi, sən niyə beləsən və s. kimi sözləri tez-tez işlədirlər. Bu 3-7 illik ailə böhranında qadınlar bu problemi çox qabardaraq qurduğu ailəni zəif görməyə başlayır. Məsləhət görərdim ki, qadınlar yeni ailəsinə adaptasiya olsunlar, hər şeyi öz axarına buraxıb səbrli davransınlar. Və ən əsası qarşı tərəfin hisslərinə hörmət etsinlər, qarşı tərəfi dəyişdirmək əvəzinə onu olduğu kimi qəbul etməyə çalışsınlar. Bir də qeyd edim ki, qadınlar ailədaxili problemlərini anasıyla bölüşməsinlər. Çünki bu zaman kənar müdaxilələr baş verir və bu ailənin təməlinə təsir göstərir. Bu iki qızıl qanuna riayət edilsə, ailədə problemlər yaşanmayacaq.
DÜŞÜNCƏ: Son zamanlar ailələrdə hansı problemlərə daha çox rast gəlinir?
E.R: Mən daha çox ailə psixoloqu olaraq ailələrlə işləyirəm və iş prosesimdə bir şeyin şahidi oluram ki, ailələr çox zaman heç nədən dağılır. Ailəyə digər insanları cəlb edirlər, ana, ata, bacı, xala və s. Mübahisəyə səbəb olan bir məqamı deyim ki, şüuraltı olaraq hər bir oğul və qız anası uşaqlarını həyat yoldaşlarından ayırmaq istəyirlər. Bu şüuraltı baş verir. Bəzən kiçik bir problemi ana-ata elə böyüdə bilər ki, bu ailənin dağılması ilə nəticələ bilər. Heç bir valideyn öz övladını paylaşmaq istəmir. İnsanlarda belə bir sahiblənmə duyğusu var. Bu məqamda da bütün məsuliyyt cütlüklərin üzərinə düşür. Elə konfliktlər var ki, bunlar ailəni möhkəmləndirir – çəkişməsək bərkimərik. Lakin elə konfliktlər də var ki, onlar ailəni dağıdır. Kişinin, həmçinin də qadının bir səhvi onu ömrü boyu məsuliyyət daşımağa məcbur edə bilər.
DÜŞÜNCƏ: Məsud doğulduğunda nə hisslər keçirdiniz?
E.R: Bir var adam 20 yaşında ata olur, bir var 23 yaşında, bir də var 30-31 yaşında... Bu yaşda artıq həyatı dərk etmiş olur insan. Baxırsan ki, uşaq tərpənəndə, hərəkət edəndə, güləndə, hətta yatanda da mənim kimi yatır. Yəni belə deyək də, insan bundan ləzzət alır, sözlə ifadə edilə bilməyən zövqdür atalıq hissi.
N.R: Məsud bizim günəşimizdir. O, bir möcüzədir. O gələndən hər şey müsbətə doğru dəyişib. O, bizim mələyimizdir. Qadınlar uşaq bətnində olarkən artıq ana, kişilər isə uşaq doğulduqdan sonra ata olurlar. Fikir verin, hamilə qadın yolu keçərkən qarnını tutur, sanki bətnindəki övladını maşınlardan qorumağa çalışır. Valideynlik hissi qadınlarda daha tez inkişaf edir. Bu baxımdan qadınlar kişilərdən bir addım öndədir. Bizdə analıq instinkti var.
DÜŞÜNCƏ: Ailədaxili mübahisələrinizə və bunların həllinə psixoloq olaraq yanaşırsınız, yoxsa...?
E.R: Bizim ailədə xırda 1 problem varsa, problemin həlli söhbəti psixologiyadna salmaqdır. Bizim ailədə psixologiya mövzusu bütün mübahisələrə son qoyur. Mən həmişə demişəm, evində xoşbəxt olmayan insan, heç vaxt heç yerdə xoşbəxt olmayacaq. Və bir psixoloq da öz ailəsində xoşbəxt deyilsə, onun kimisə xoşbəxt etməsi sual altındadır.
DÜŞÜNCƏ: Sonda oxucularımıza psixoloq olaraq nə demək istərdiniz?
E.R: Əgər bizi oxuyan gənc bir xanımdırsa, ailə qurmaq barədə düşünürsə, bu müsahibədən bir nəticə çıxardacaq. Bizim gənclər həmişə ideal axtarırlar. İdeal axtarmayın. Bu fikirdən daşının və zamanla bunun korreksiyasını aparın. Əgər jurnalı oxuyan gənc oğlandırsa, öz qısqanclıq hissini yox etsin. Qısqanclıq zəiflikdir. Əgər oxucularımız bir ailədirsə, bir-birlərini anlamağa çalışsınlar. Qarşılıqlı anlaşmada və kənar şəxslərin müdaxiləsindən uzaq olsanız, ailəniz ideal ailə modelinə çevriləcək. Bir-birinizə hörmət edin, sevginizi verin və diqqətli olun.